احیای گوتیک
در فرانسه تا مدتها پس از رنسانس، معماری و درکل فرهنگ سده­‌های میانه جذابیت خود را برای اشراف حفظ کردند. لودوویکو آریوستو و تورکوآتو تاسّو دو تن از شاعران عصر اومانیسم، به این میل دامن می­زدند. معماری گوتیک از دل این علاقه در میان فرانسویان و دیگر ملل اروپایی دیگربار در اروپا احیاء شد. سنت معماری گوتیک خاصه در حلقه­‌های دینی تا قرن هجدهم دوام آورد. در اوایل این قرن دوباره‌­سازی بناها و این بار به سبک گوتیک در واقع به عنوان یک مد فرهنگی در نظر گرفته می­شد. بنای کلیسای سن ژنویِو در پاریس که پس از انقلاب کبیر فرانسه تاکنون به نام پانتئون خوانده می­شود، در ظاهر مشحون از ایده­‌های نوکلاسیک است اما در باطن از معماری گوتیک گرته‌­برداری شد و انگیزه‌­ی جدیدی به جنبش احیای گوتیک بخشید. معماران فرانسوی چنان در بازگشت به ارزش‌های گوتیک مشتاق بودند که سرانجام گوی سبقت از همه‌­ی ملت‌های دیگر اروپا ربودند. در نگاه انقلابیون اواخر قرن هجدهم، معماری گوتیک نمادی از قدرت اشراف و کلیسا به شمار می‌­آمد، و بناهای بسیاری به دست آنان تخریب شد، اما علاقه و کنجکاوی مردم به نحوی باقی ماند و همین باعث شد که فرهنگ دوستانی همچون آلکساندر لونوآر بخشی از دِپوی پاریس را به موزه­ای برای نگاهداری از بناهای یادبود فرانسوی اختصاص دهند. شاتوبریان، نویسنده­‌ی رمانتیک فرانسوی، به‌­شدت تحت تأثیر مجموعه‌­ی لونوآر قرار گرفت و بخشی از کتاب نبوغ مسیحیت (1802) خود را به بحثی نیمه‌­فلسفی پیرامون معماری گوتیک اختصاص داد. با اینهمه، بیشترین چیزی که درباره‌­ی دوران احیای گوتیک در فرانسه می­توان گفت این است که احیاگران گوتیک در بهترین حالت باستانشناسان آماتوری بودند و آنچه قدر می­نهادند معیارهای ذوق خود ایشان بود که در قالب روایتی رمانتیک از سده‌­های میانه عرضه‌­اش می­کردند.

در آلمان نیز همچون فرانسه علاقه به هنر، تاریخ، و معماری و افسانه‌­های قرون وسطایی، در سرتاسر دوران رنسانس حفظ شده و دوام آورده بود. علاقه­‌ی بسیاری به کاتدرالهای استراسبورگ و کلن ابراز می­شد، یعنی دو کاتدرال که اهمیتی نمادین در تاریخ احیای معماری گوتیک در قاره­‌ی اروپا داشتند. نویسنده‌­ی آلمانی یاکوب ویمپ­هِلینگ کاتدرال استراسبورگ را به عنوان عالیترین و نادرترین بنا در کل اروپا در شمار آورد؛ و به یاد آورید متن ستایشی که گوته در مدح کاتدرال استراسبورگ و معمار سازنده­اش اِروین فون شتاین­باخ سرود: یک جزوه­‌ی 16ـ صفحه­‌ای با عنوان درباب معماری آلمانی (1772) که طی آن شاعر سعی دارد روح آلمانی را روح گوتیک بخواند. گوتیک به زعم گوته معماریِ خودِ آلمان بود. شلگل هم در ستایش از سبک گوتیک پیشتر رفت و آن را نه تنها بیانگر روح آلمان که دقیقاً بیانگر روح کاتولیک آلمانی دانست.

پایان گوتیک

تغییرات گوتیک که سرانجام به رنسانس منتهی شد چندان شدیدتر و مخرب تر از تحولات رمانسک منتهی به گوتیک نبودند. به تعبیر دانشنامه بریتانیکا این تغییرات را نمی توان همتای تبدیل سمبولیسم به رئالیسم در نظر آورد. این تغییر هرچه بود تغییر از نوعی رئالیسم به رئالیسمی از نوع دیگر بود. نخستین تغییراتی که به سود رنسانس در خارج از مرزهای ایتالیا رخ داد خیلی قابل تفکیک از گوتیک متأخر نیستند. به واقع، اصطلاح رنسانس ایتالیایی» در سرتاسر اروپا برای هنرمندان به معنای تزئینات اضافی بر روی بناهایی بود که فرم آنها از پیش تثبیت شده بود برخی از صاحبنظران معماری در مورد پایان عصر گوتیک نظر دیگری دارند آنها معتقدند که خصیصههای گوتیک متأخر تا اندازه ی زیادی حس پایان را در بیننده القاء میکردند از حدود ۱۴۷۰ تا ۱۵۲۰ میلادی به نظر میرسید که غنای عناصر تزئینی دچار زوالی بی سابقه شده است کاربرد فرمهای عصر رنسانس با تشویق هنرمندان به اخذ عناصر معماری کلاسیک و بازگشت به اصول زیبایی یونانی و رومی به تدریج گسترش پیدا می کرد. آنها در پیگیری عناصر کلاسیک چندان پیش میرفتند که سرانجام به این نتیجه رسیدند که همه ی عناصر گوتیک جز معماری متوحش» نیستند. از خصیصه های دوران رنسانس یکی هم حضور عنصر انتقادی در نگاه نظریه پردازان بود. به نقل از دانشنامه بریتانیکا در تمام دوران رمانسک و گوتیک هیچ معیاری برای تمییز نو از کهنه، برای تشخیص خوب از بد یا زشت از زیبا پدید .نیآمد. شکل گیری عنصر انتقادی ملازم و همراه شد با دفاع این عناصر از عقلانیت کلاسیک که سرانجام پایههای معماری کلاسیک رنسانس را در ایتالیا پی ریخت.

کاتدرال استراسبورگ، استراسبورگ