عکس‌های پروژه (عکاس: محسن عباسی هرفته)

ویژگی‌های طـــرح
1- سیمای افقی
مهمترین دلیل این تصمیم، رعایت حریم ارتفاعی شهر تاریخی بود. البته که این تصمیم به پروژه، دلبازی و انسان‌واری دلنشینی داده و شخصیتی متواضع بدان بخشیده است.
2- مقیاس انسانی و پیاده محوری
ارتفاع کم ساخت‌و‌سازها، پیمون خرد مجموعه و تردد حداقلی اتومبیل در معابر، زیستی انسانی و نه ماشینی را برای ساکنین به ارمغان آورده است.
پارکینگ خودروها و انبار خانه‌ها، متمرکز و با فاصله از خانه‌ها قرار گرفته است. این تصمیم حضور خودروها را در مجموعه کم‌رنگ کرده و به شهر ماهیتی پیاده محور ارزانی داشته است. البته که اتومبیل‌ها برای تخلیه‌ی بار یا مسافر و… امکان دسترسی تا ورودی خانه‌ها را دارند ولی فضایی برای پارک اختصاصی وجود ندارد. نبود پارکینگ در داخل محدوده خانه‌ها، به طرز مثبتی بر کیفیت ادراکی خانه‌ها تاثیر گذاشته است؛ گویی ماشین‌ها با ورودشان به خانه، روح خشکِ عصر صنعت را بر فضایی که باید انسانی باشد نه ماشینی، دیکته می‌کنند.
در کوچه‌های این شهر که راه می‌روی کاملا قرابت آن با کوچه‌های شهر باستانی مجاور حس می‌شود. معمار از ابزارهای متنوعی همچون تناسبات، اندودهای هم‌رنگ، رنگ‌های آشنا، قاب‌بندی‌ها، تناسبات بازشوها و… در شهر قدیم برای شکل دادن به شهر جدید استفاده کرده است. برقراری هوشمندانه رابطه‌ی معمارانه بین شهر جدید و شهر تاریخی، در عین روزآمد بودن شهر جدید، ترکیبی نو اما باهویت و با اصالت را ایجاد کرده است.
4- پذیرفتن عناصر تاریخی سایت
راه تاریخی که از شهر باستانی شروع می‌شود و از وسط اراضی طرح عبور می‌کند به عنصری جدی در سازماندهی سایت بدل شده است؛ این نحوه‌ی انتظام، ضمن رها‌سازی شهر از دیکته شدن یک نظم نظامی و خشک (مثلا یک شبکه‌ی شطرنجی) رابطه‌ای ارگانیک و معنادار میان شهر جدید و شهر قدیم شکل داده است. نظام طراحی شهری پروژه وقتی دلنشین گشته که توپوگرافی ملایم موجود نیز به رسمیت شناخته شده و مورد استفاده قرار گرفته است. حال آنکه در نمونه‌های مشابه بارها دیده شده که این گونه عوارض کم ارتفاع در سایت‌های طراحی به عنوان مزاحم تلقی شده و با هزینه‌ی قابل توجه، سایت تسطیح شده است. همین طور چند آسیاب تاریخی و چندین درخت قدیمی، بر سازماندهی کلان پروژه در سایت تاثیر جدی گذاشته‌اند.
گویی ایده‌ی طراحی مجموعه، قبل از آماده‌سازی زمین، شکل می‌گیرد؛ آری، اینگونه نیست که اول لودرها و تصمیم سازانِ لودری! تسطیح و آماده‌سازی کنند و بعد طراحان وارد پروژه شوند بلکه اول طراحان به زمین و قابلیت‌هایش می‌اندیشند و بعد برنامه‌ی مواجهه با زمین تهیه می‌شود. اساساً کانسپت طراحی وقتی به معنی واقعی وجود دارد که از کلان تا خرد و از صدر تا ذیل پروژه معماری را در آغوش گیرد.

سیستم آبرسانی

↑‌  سیستم‌های آبرسانی تاریخی شهر اوورا – الهام گرفته شده برای سیستم‌های جدید شهر جدید

5- احیاء عناصر تاریخی در زمینه‌ی جدید
بارزترین مثال در این زمینه، کانال آب باستانی شهر بوده که به شکلی نو، در مجموعه جدید، هم به لحاظ کارکردی و هم به لحاظ کالبدی، به نحوی بارز، محل اعراب پیدا کرده است. از شاخص‌ترین عناصر شهر باستانی اوورا، کانال هوایی آب است که از بیرون شهر به داخل آن می‌آید و در درون شهر می‌تند و می‌پیچد و همه شهر را بهره‌مند می‌سازد، معمار به خوبی و البته در جهت ارزان ساختن پروژه، کانال هوایی طراحی کرده است که کلیه‌ی تاسیسات شهری را به همه خانه‌ها منتقل می‌کند. استفاده از مصالح ارزان (بلوک بتنی)، عدم حفر زمین، تعمیر پذیری تاسیسات در موقع لزوم و توسعه‌پذیری از ویژگی‌های این ایده است. علاوه بر اینکه حس شهر تاریخی، در شهر جدید ظهور و بروز پیدا کرده است.
6- هندسه‌ای با تناسبات طلایی
استفاده از تناسبات طلایی معماری کلاسیک رومی با توجه به اینکه شهر باستانی اوورا یک شهر رومی است، به طرح کیفیت هندسی ویژه‌ای داده است. طرح در عین سادگی، ساده انگارانه طراحی نشده است و خانه‌ها به ویژه در پلان در عین ساده بودن، از هندسه‌ای نفیس و پیچیده برخوردارند.
معماری، ایجاد فضاهای متناسب است؛ اولین نوع این تناسب، تناسب کمی طول و عرض و ارتفاع است و معمار در این پروژه تلاش کرده از نسبت‌های طلایی برای خلق فضایی خوش تناسب استفاده کند.
7- وفاداری به آموزه‌های معماری مدرن
پروژه در عین توجه به زمینه، به مفاهیم معماری مدرن، پشت نکرده است. رعایت الگوی پایه‌ی خانه‌ی دوم، اینو لوکوربوزیه، انعکاس مفهوم پلان مدولار معماری مدرن، تناسبات طلایی معماری کلاسیک اروپا، استفاده از احجام خالص، سفید و در نهایت سادگی و در جاهایی بدون نازک‌کاری (اکسپوز)، آن را در عین توجه به ریشه‌ها، فرزند زمان خویش ساخته است. ضمنا استفاده از احجام خالص و ساده باعث شده ادب طراحی در مجاورت یک شهر دو هزار ساله رعایت شود. برای هر‌چه منعطف بودن فضاهای داخلی، معمار از ایده‌ی پلان آزاد معماری مدرن بهره برده است. به‌ هر حال، جو این نوع از معماری در آن زمان نیز در این انتخاب‌ها بی تاثیر نبوده است.
8- درون‌گرایی
درون‌گرایی با دو راهکار عمده در طرح معماری خانه‌ها، جلوه یافته است. نخست، الگوی غالب سازماندهی فضایی است که به چینش فضاهای داخلی در ارتباط با حیاط انجامیده است و دیگری به حداقل رساندن بازشو به سمت معبر بیرونی و تامین نور و ایجاد دید و منظر از طریق پنجره‌هایی که رو به حیاط باز می‌شوند. این حیاط‌ها، به مثابه مرکز و قلب تپنده خانه‌ها، غنای فضایی خاصی را ایجاد نموده‌اند. حیاط‌ها در عین کوچکی، نور طبیعی، فضای سبز، چشم‌انداز و هوای تازه و فضای باز با کیفیتی را در اختیار کاربران قرار می‌دهند. آنقدر این حیاط‌های ساده قدرت دارند که گویی برگ برنده این معماری همین حیاط‌ها هستند.

آلوار سیزا در سایت پروژه

9- مصالح و سازه‌ی ارزان
ساخت این خانه‌ها با ارزان‌ترین مصالح، یعنی بلوک سیمانی و سازه‌ی بنا متشکل از دیوارهای باربر و سقف تیرچه بلوک است. داخل بلوک‌های دیوارها را با خاک پر کرده و با همین کار ساده، ظرفیت حرارتی دیوارها را افزایش داده تا گرما و سرما را بهتر و بیشتر در درون خود حفظ کنند؛ این کار همراه با نورگیری کنترل شده، باعث شده تا زندگی در این خانه‌ها در تابستان های گرم اوورا با یک پنکه ممکن بوده و نیاز به مصرف انرژی زیاد برای خنک‌کاری نباشد؛ در زمستان هم فضاها گرما را به شکل حداکثری در خود نگه می‌دارند. دیوارهای خانه‌ها اندود سفید شده و بلوک‌های سیمانی کانال‌های تاسیساتی به صورت اکسپوز طراحی شده‌اند.
10- تنوع معمارانه: توجه به تفاوت‌های کاربران
در زمین‌هایی با ابعاد و تناسبات ثابت، پلان‌ها متنوع و از یک خوابه تا 5 خوابه در یک یا دو طبقه طراحی شده‌اند.
معمار امکان انتخاب از بین 10 تیپ مختلف (2 الگو و هر کدام در 5 حالت متفاوت) را در یک زمین با ابعاد یکسان به متقاضیان داده است. در واقع ویژگی‌ها و تفاوت‌های خانوارها تا حد ممکن به رسمیت شناخته شده و علاوه بر اینکه در فرایند طراحی از مشارکت ایشان بهره گرفته شده، باز هم انتخاب‌های متنوعی به ایشان داده شده است؛ چنین ویژگی‌ای بر خلاف رویه ثابت این گونه انبوه سازی‌ها است که یک طرح ثابت را به همه متقاضیان دیکته می‌کنند.
11- توسعه‌پذیری، راهبردی به مثابه‌ی یک تیر و چند نشان
معمار، متوجه افزایش جمعیت خانوار و نیاز به فضاهای بیشتر بوده و توسعه‌ی خانه‌ها را در آینده پیش‌بینی و طراحی کرده و به مجموعه، قابلیت رشد در چارچوب داده است. امکان توسعه‌ی خانه‌ها تا 5 خواب در طرح اولیه، شرایط را برای توسعه‌های آتی فراهم می‌نماید. این اَشکال و ضوابط توسعه در اختیار شهرداری قرار گرفته است و ساکنین می‌توانند مجوز‌های لازم را برای توسعه‌ی خانه‌های خود بگیرند.
توسعه‌پذیری خانه‌ها باعث شده با افزایش جمعیت خانه، نیازی به ترکِ مکان و کوچ به جایی دیگر نباشد؛ ساکنین محله زمان طولانی‌تری را در محله بمانند و حضور طولانی و خاطرات انبوه آن‌ها، حس تعلق به مکان را افزایش دهد. به لحاظ اجتماعی، این موضوع مزایای قابل توجهی دارد. جالب آنکه معدود ساکنینی که در گذر زمان از محل کوچ کرده‌اند، به واسطه‌ی وضعیت خوب این مجموعه، با اقشار فرهنگی جایگزین شده‌اند که به دنبال مسکن باکیفیت، اینجا را پیدا کرده‌اند. از سوی دیگر، توسعه‌پذیری و تنوع اَشکال توسعه‌ی خانه‌ها، باعث شده است که امروز این مجموعه سطح بالاتری از کیفیت‌های معمارانه را جلوه‌گر سازد، از نظم تکرار شونده و ملال آور این جنس پروژه‌ها عبور کرده و نظمی ارگانیک را تجربه کند و غنای حجمی پروژه افزایش یابد. این موضوع منتج به این شده که در عین خلوص حجمی خانه‌ها که از معماری مدرن آن زمان نشات می‌گیرد، تنوع حجمی و ترکیب احجام به تدریج دلنشین شود. گویی معماری در طول زمان همراه با ساکنینش رشد کرده و بالغ شده است؛ معمار با این راهبرد و با زیرکی از خشکی، ضمختی و تکرار کسالت باری که از ویژگی‌های پروژه‌های تکرار شونده اینچنینی است، دوری نموده است.
منفعت سوم این راهبرد، جلوگیری از مداخلات خودسر است که در پروژه‌های مشابه رخ می‌دهد و اغتشاش و آشفتگی مجموعه‌ها را موجب می‌شود. نمونه‌های زیادی قابل پیگیری هستند که مداخلات ساکنین حسب نیازهای جدید و یا علایق دیده نشده‌شان در طرح اولیه، از مجموعه‌های مسکونی، پدیده‌هایی نازیبا، مشوش و ناهنجار ساخته است؛ شاید یکی از معروفترین‌ها در این حوزه، مجموعه مسکونی باشد که با طرح لوکوربوزیه در پساک فرانسه در 1924 اجرا شد. این ویژگی‌های معمارانه در گذشت 40 سال نه تنها این مجموعه‌ی مسکونی را از فرسودگی و کلنگی‌شدن محفوظ داشته، بلکه در قیاس با روزهای نخستین جلوه‌ای پخته‌تر، جا افتاده‌تر و دلنشین‌تر بدان ارزانی داشته است؛ درختان رشد کرده‌اند، اندودهای سفید و براق مدیترانه‌ای مات شده‌اند، پیچیدگی و تنوع حجمی ارتقاء یافته است و پتینه‌ای از گذر عمر، مجموعه را زیباتر و صمیمی‌تر کرده است. اتخاذ رویکردی مناسب با چاشنی صبر و حوصله، به شکل‌گیری معماری‌ای انجامیده که نه تنها تاب گذر زمان را دارد بلکه با بهره‌گیری از رد پای زمان چهره‌ای بهتر از خود جلوه‌گر ساخته است و برای ساکنینش ارزشمند و خاطره انگیز شده است.

پلان

جمع‌بندی
باید باور کنیم که مسکن ارزان، مسکن حداقلی نیست، اتفاقا مسکنی است که از فکر حداکثری برخوردار است و فقدان منابع مالی را، فزونی اندیشه معمارانه جبران می‌کند. تجربه‌ای که مرور شد، با همه نقدهایی که می‌توان برای یک پروژه معماری اجرا شده متصور شد به شکل مناسبی این باور را در عمل به منصه ظهور رسانده است. البته که جهان توسعه یافته امروز، ایده‌های پیش رو و آرمان‌های مترقی‌تری را در حوزه‌ی مسکن در سر می‌پروراند تا جایی که انتقادهای جدی، اساسا به ذات انبوه سازی‌های اینچنینی وجود دارد. طبیعی است که نسخه‌ی 40 سال پیش، نمی‌تواند راه حلی روزآمد به شمار رود. معرفی این پروژه، بیشتر از آن باب موضوعیت دارد تا تذکری تلخ باشد در تخطئه‌ی تجربیاتی که در قالب مسکن ارزان، در سال‌های اخیر در کشور ما در حال انجام است. شاید مدیران و بساز و بفروش‌های صنعت مبتذل ساختمان، متوجه شوند چقدر از دانش و تجربه جهانی عقب‌تر هستند؛ درد وقتی مضاعف می‌شود که ما کشوری دارای مکتبی شناسنامه‌دار در معماری جهان بوده‌ایم و نیاکان ما با کیفیت‌ترین خانه‌ها را در زمانه خود خلق کرده‌اند؛ این که چه شده که معماری ما به این جا رسیده است، خود قصه پرغصه‌ای است .

مدارک فنی