مسجد شاکرین معماری از زینب فادیلی اوغلو استانبول، ترکیه، 2009، عاطفه مستأجران، نفیسه ستایشفر، الهه مسائلی
سیمای التقاط در مسجد نصیرالملک شیراز معماری از محمد حسن معمار شیراز، 1305-1293، محسن اکبرزادهمسجد سپهسالار(مدرسه‌ی عالی شهید مطهری) معماری از میرزا مهدی‌خان خانشقاقی تهران، 1264
کاوه منصوری، داوود اسدﷲ وش عالی
مسجد-مدرسه‌ی سپهسالار یكی از بناهای شاخص تهران و نمونهای منحصربه‌فرد از معماری دوره‌ی قاجار است که با الهام از نمونه‌های فاخر معماری ایران نظیر مسجد سید و مسجد حكیم اصفهان طراحی شده است. بنا در ضلع جنوب‌شرقی میدان بهارستان واقع شده و از جانب شمالی به مجلس شورای ملی (که روزگاری خانه‌ی شخصی میرزا حسین‌خان سپهسالار بود) و از جانب غربی به خیابان شهید مصطفی خمینی و از بخش جنوبی به خیابان نخشب (علامه شریف رازی) محدود شده است.
طرح بنا متعلق به میرزا مهدی‌خان خانشقاقی ملقب به ممتحن الدوله است که به سال 1257 خورشیدی (1296 هجری) مأمور احداث بنا شد. وی در خاطرات خویش می‌نویسد:
«طراحی و ساختن آن بنا به من رجوع گشت و من استاد حسن معمار قمی را جهت همكاری از قم به تهران آوردم و مرحوم میرزا حسن‌خان منشی اسرار هم همراهی می‌نمود و شهریه و انعام دادند و ساختن این بناها از مسجد ناصری (سپهسالار) و عمارت بهارستان به من و او واگذار شد. من به‌عنوان مهندس طراح، فقط در ساختن آن بنا نظارت می‌كردم. مرحوم آقا وجیه سپهسالار ثانی كه طرف توجه میرزا حسین‌خان بود، متأسفانه این خدمت معماری از آن استاد قمی ذوفن را از خدمت خارج نمود و من ماندم با یک مشت معماران مورد اعتماد كه -الحمدللّه- ساختمان‌ها را به اتمام رساندیم».
میرزا حسین‌خان سپهسالار (وزیر عدلیه و اوقاف و سپهسالار قشون ناصرالدین‌شاه قاجار)، بانی مسجد، عملیات ساخت بنا را در سال 1257 خورشیدی با خرید باغ بهارستان و زمینهای اطراف آن از پاشاخان امین‌الملک، آغاز کرد. در سال 1258 خورشیدی به موجب عزل از مقام دولتی و اعزام به قزوین، كار ساخت مسجد نیمه‌تمام ماند، اما بعد از روی كار آمدن مجدد میرزا حسین‌خان سپهسالار، كار ساخت بنا نیز دوباره به جریان افتاد و در زمان مأموریت او به خراسان تقریباً بعضی از ابنیه‌ی تحتانی مدرسه قابل سكونت شد. در سال 1258 خورشیدی (هفتم شوال 1297 هجری) وقف‌نامه‌ی مسجد نوشته و در مجلس با حضور روحانیون معروف زمان، صیغه‌ی وقف جاری شد. اما در سال 1259 خورشیدی میرزا حسین‌خان در سن 57 سالگی در مشهد درگذشت و از تكمیل این بنا محروم ماند. با مرگ میرزا حسین‌خان، ناصرالدین‌شاه قاجار، نظارت و سرپرستی عملیات ساخت را به برادر وی، یحیی‌خان مشیرالدوله واگذار کرد و او عملیات ساخت بنا را در سال 1264 خورشیدی (اوایل سال 1303 هجری) به پایان رساند. سپهسالار برای اداره‌ی امور مسجد و مدرسه وقف‌نامه‌ای دقیق نگاشت و برای تمامی امور مسجد و مدرسه، حتا جزئیترین كارها هم، مأموری گماشت.
نمایی از ایوان جنوبی و شرقی مسجد سپهسالار
این مسجد و مدرسه دو وقف‌نامه دارد، یكی مختصر و دیگری مفصل؛ اولی در كتیبه‌ی صحن مدرسه (كه از قسمت بدنه‌ی چپ ایوان غربی شروع و به بدنه‌ی راست ایوان غربی منتهی می‌شود) نوشته شده و دومی (كه اصل نسخه‌ی خطی آن مسجل و ممهور به مهر اسمی سپهسالار است) به صورت كتابچه‌ای مشتمل بر 79 صفحه، یک ورق سفید، خطی خوب، كاغذی مرغوب و جلدی روغنی در كتابخانه‌ی مدرسه محفوظ است.
بنا صحنی وسیع به مساحت 63×62 مترمربع دارد که به شیوه‌ی کلاسیک معماری چهارایوانی در دو اشکوب ساخته شده و در مدرسه 57 حجره در طبقات تحتانی و فوقانی برای سكونت طلاب در نظر گرفته شده است.
این حجره‌ها به تبعیت از سنت آشنای معماری مدارس ایران در دو طرف ایوان‌های اصلی قرار گرفتهاند و از نظر فضایی شامل ایوانچه، حجره و پستو هستند.
بنا دارای چهار ورودی است و ورودی غربی که با سردر تزئینی زیبایی ترکیب شده، مفصل‌تر از دیگر نمونه‌هاست. سردر ورودی این بخش در میان ایوانی زیبا قرار دارد که با تونشستگی عامدانه‌ی خود، جلوخان بنا را شکل می‌دهد. جلوخان بنا یک نیم‌نگین زیباست که ساختاری دواشکوبه دارد و با قاب‌بندی و طاق‌نماهای تونشسته تزئـین شده است. کاشیکاریهای طاق‌نماها، مقرنس ظریف ایوان ورودی و درِ ورودی پرتکلف با تزئینات فلزی، از جمله بهترین نمونه‌های تزئینی دوره‌ی قاجار محسوب می‌شوند. سردر ورودی به هشتی کوچکی باز می‌شود که با الگوی نگینی طراحی شده است. معمار بنا با بهره‌گیری از الگوی هشتی مسجد امام اصفهان، چرخشی دلنشین در هشتی پدید آورده و سردر ورودی (که روزگاری در امتداد جلوخان و سردر باغ نظامیه بود) را با اختلافی اندک به ایوان غربی بنا مبدل کرده است. ایوان غربی اگرچه از جانب غرب به هشتی راه دارد، اما به دیدرویی برای امتداد نگاه مبدل شده، به گونه‌ای که ناظر نمی‌تواند به صورت مستقیم از هشتی وارد آن شود. این امر با قرار دادن اسپری کوتاه، همانند آنچه در مسجد امام وجود دارد، صورت پذیرفته است. هشتی ورودی با یزدی‌بندی و رسمی‌بندی زیبایی پوشیده شده است. تزئیناتی از کاشی و کتیبه‌های قرآنی زینت‌بخش دیواره‌های هشتی هستند. راه دسترسی هشتی ورودی به صحن میانی از طریق راهروهای جانبی ایوان غربی است؛ در قدیم راهروی شمالی که بلندتر از نمونه‌ی جنوبی است، به پادیاو مسجد (وضوخانه، که به عمارت چهلشیر نیز معروف است) و یک ورودی فرعی که در گذشته به خانه‌ی میرزا حسین‌خان سپهسالار راه داشته، باز می‌شد. اما امروز این ورودی از سوی کتابخانه‌ی مجلس بسته شده است. (پادیاو فضایی سرپوشیده است كه دو ردیف ستون سنگی، پانزده طاق و چشمه دارد که در سه ردیف پنج‌تایی طرح شده‌اند.) هشت ستون سنگی كه اندكی با هم اختلاف دارند حوض بزرگی را در بر گرفتهاند كه نمای خارجی آن با سنگ‌های تزئینی پوشانده شده است. بر روی بدنه‌ی سنگی و از میان گل‌های تزئینی سنگی سوراخ‌هایی دیده می‌شود كه سابقاً روی آنها شیر آب نصب شده بود تا عابدان به‌راحتی از آب حوض برای وضو گرفتن استفاده كنند. عمارت چهلشیر علاوه بر وضوخانه، آبانبار بنا نیز محسوب می‌شد و راهآبی از قنات مهران داشت. همان‌گونه که ذکر شد، بنا علاوه بر ورودی غربی خود که رو به میدان بهارستان است، دو درآیگاه (ورودی) دیگر نیز دارد. ورودی شرقی با اندکی اختلاف، الگویی شبیه به ورودی غربی دارد. به گونه‌ای که ساختار نیم‌نگینی و تونشسته‌ی آن را می‌توان در تداوم الگوی ورودی غربی مورد بررسی قرار داد. این ورودی دارای جلوخان و هشتی خوش‌تركیب و دالانی طولانی‌ست كه به گوشه‌ی شمال‌شرقی صحن مدرسه باز می‌شود.
کاسـه‌سازی زیبای موجـود در پوشش این بخـش، از شاهـكارهای میرزا جعـفرخان معمارباشی است که از شاگردان استاد حسن قمی (معمار بنا) بود. ورودی جنوبی كه به حیاطِ پاسخگویی به مسائل شرعی راه دارد، تزئینات چندانی ندارد.
با ورود به میان‌سرا، ساختار چهارایوانی صحن پدیدار می‌شود. صحن دارای چهار باغچه‌ی مشجر در گوشه‌ها و حوضی مدور در وسط میباشد. عمر درخت‌ها به كمتر از هفتاد سال می‌رسد، چرا كه صحن در ابتدا فضای سبزی به این ابعاد نداشت. چهار ایوان بنا، به سنت مألوف، در میانه‌ی اضلاع صحن قرار گرفتهاند و اگرچه از نظر شکل، فرم و تزئینات شباهت چندانی به یکدیگر ندارند، اما با ماهیت استوار خود، ساختار معماری بنا و حس فضایی آن را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهند و به آن یکپارچگی می‌بخشند.
ایوان غربی چندان که شرحش رفت، به هشتی ورودی و درآیگاه اصلی بنا متصل است. ایوان شرقی که در امتداد ایوان غربی قرار گرفته، به شبستانی با شصت چشمه‌طاق راه دارد. این فضا که شبستان زمستانی مسجد نیز محسوب می‌شود، در گذشته دارای طاق‌بندی ساده و ستون‌های سنگی ظریفی بود که در سال 1350 خورشیدی با تزئینات گچبری اسلیمی و کتیبه‌های خطی زیبا جایگزین شد. طراحی و اجرای این تغییرات بر عهده‌ی استاد حسین لُرزاده بود. او همچنین ستون‌های ظریف اولیه را با ساختاری از سنگ مرمر و سرستون‌های مقرنس تزئینی پوشش داد. در انتهای جنوبی این شبستان سه محراب دیده می‌شود: محراب میانی که محراب اصلی شبستان زمستانی است با مقرنسی ظریف، آرایه‌های گچبری و ازاره‌ای مرمرین غنا یافته و در دو سوی دیگر آن، محراب‌های فرعی هستند که تزئیناتی از رسمی‌بندی و گچبری دارند.
کاشیکاری تزئینی
مقرنسهای تزئینی پوشیده با کاشیکاری معرق محراب ایوان جنوبی
گنبدخانهی محراب اصلی بنا
کاشیکاری تزئینی زیر طاق موجود در گوشوارهی شرقی گنبدخانهی جنوبی
فضای پشت ایوان شمالی كه سابقاً گلخانه‌ی زمستانی مدرسه بود، در سال 1310 خورشیدی به تالاری برای سخنرانی، تدریس، وعظ و تبلیغ تبدیل شد و امروز دارالقرآن مجموعه است. این بخش دارای پلانی چلیپایی است که در بررسی تطبیقی آن با پلان چلیپاشکل بخش جنوبی می‌توان آن را نمونهای ساده‌شده از گنبدخانهی جنوبی مسجد دانست. بر بالای ایوانِ این بخش دو مناره و یک برج ساعت دیده می‌شود؛ مناره به صورت قرینه طراحی شده و با کاشیکاریهای تزئینی، مقرنسهای ظریف و کتیبه‌هایی از آیات قرآن پوشیده شده است و برج ساعت نیز به صورت حجمی مستطیل‌شکل در میانه‌ی ایوان قرار دارد. این ساعت، ساخت فرانسه و از معدود ساعت‌های تهران قاجاری است كه دو صفحه دارد: یكی رو به صحن مدرسه و دیگری رو به عمارت و باغ بهارستان. در جانب شرقی مدرسه‌ی شمالی که امروزه دارالقرآن مجموعه است، تولیت مسجد قرار دارد و در سمت شمال‌شرقی آن، ساختمان كتابخانه است كه در سال 1313 خورشیدی توسط ماكسیم سیرو، معمار فرانسوی، هماهنگ با مدرسه ساخته شده است. قسمت غربی این بنا در سال 1315 به فرهنگستان علوم ایران اختصاص یافت و اكنون جزو ساختمان كتابخانه و بخشی از آن نیز جزو ساختمان آموزشی و اداری مدرسه محسوب می‌شود. همان موقع برای وسعت بخشیدن به حیاط كتابخانه از فضای اتاق‌های جنوبی حیاط مربوطه كاسته شد و نمای این قسمت در هماهنگی با نمای كتابخانه تغییراتی به خود دید.
ایوان جنوبی که ابعاد و تناسبات آن در قیاس با غنای تزئینی سطوح کاشیکاری‌شده، آشکارا بر اهمیت آن صحه می‌گذارد، مهم‌ترین بخش فضاست. این ایوان که بزرگ‌تر از سه ایوان دیگر است با دو ایوان کوچک فرعی در جوانب غربی و شرقی خود ترکیب شده و ساختاری پلکانی به خود گرفته است. از ویژگیهای این ایوان، وجود چهار مناره‌ی متصل به پایه‌های ایوان‌هاست که این چهار مناره با پایه‌هایی سنگی به ارتفاع 2 متر به شیوه‌ای ظریف و دلپسند، حجاری و بندهای آن سرب‌ریزی شده و بدنه‌ی آنها با آجر لعاب‌دار نقش‌هایی به خود گرفته است. در پشت ایوان جنوبی، گنبدخانهی بزرگ و شبستان تابستانی بنا قرار دارند. این گنبدخانه که ساخت آن تحولی شگرف در معماری مساجد ایران به شمار می‌رود، چلیپای بزرگی به ابعاد 45×45 متر میباشد که گنبد اصلی مسجد را با دهانه‌ای 15 متری در برگرفته. وجود فضایی بزرگ و بدون ستون‌های میانی، احساس سبکی ویژه‌ای به این بخش از بنا بخشیده، چنان که می‌توان شفافیت و سیالیت ایجادشده در فضا را مهم‌ترین ویژگی فضا دانست. با در نظر گرفتن این ویژگی فضایی و یادآوری گفته‌ی سیدهادی میرمیران در خصوص حرکت تحولی معماری به سمت شفافیت فضایی و فضای سیال، می‌توان معماری قاجار را نقطه‌ی کلیدی تحول معماری ایران دانست. در مسجد سپهسالار با انتخاب یک پلان چلیپاشکل، نه تنها گنبد با فضای ایوان و صحن متصل به آن درمی‌آمیزد، بلکه ارتباط آن با فضاهای جانبی هم بی‌نیاز به عنصر واسط محقق می‌شود. در اینجا فضا به حداکثر گشودگی سطح و گشایش فضایی می‌رسد و در نتیجه فضایی معلق و بی‌وزن خواهیم داشت که ماهیت معماری بنا را تعریف می‌کند. چهار طاق كلنبه در زمینهای مستطیل‌شکل، هم بال‌های چلیپا را پوشش داده و سیالیت آن را دوچندان کرده‌اند و هم در نمای بیرونی سلسله‌مراتبی در حركت به سمت گنبد اصلی با ارتفاع 31 متر به وجود آورده‌اند.
از دیگر ویژگیهای مهم فضاسازی مسجد سپهسالار كه در واقع یكی از برجسته‌ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می‌رود، وجود مهتابی‌ها و بهارخواب‌های وسیع در طبقه‌ی فوقانی بناست. هرچند این فضاها با ظرافت بسیار در مسجد سید اصفهان و مسجد سلطانی سمنان نیز یافت می‌شوند، اما در مسجد سپهسالار در مقیاسی وسیع‌تر و با پیچیدگی بیشتر حضور یافته‌اند. این ابتكار منجر به طرحی شده كه افزون بر القای حس محصور و تعین فضایی، حركتی در خلاف جهت محدودیت‌های فضا ایجاد کرده است. چنین تدبیری در ساماندهی فضا، ضمن آنکه امكان پیوند میان ناظر و بنا را فراهم ساخته، پیچیدگی و غنای فضا را نیز دوچندان کرده است. بهره‌گیری محدودتر از كاشی‌كاری در تزئینات و تأكید بر سلسله‌مراتب فضایی و تناسبات عمودی كشیده‌تر، وجوه تمایز اصلی مسجد سپهسالار نسبت به مسجد سید اصفهان هستند. استفاده از قاب‌های پر و خالی (مشبك) برای تكمیل تركیب‌بندی مناره‌ها با ایوان اصلی و حل كردن اختلاف ارتفاع چشمگیر ایوان با دیگر قسمت‌های ساختمان، نوآوری دیگری بود كه در طراحی این بنا به‌كار گرفته شد. در مسجد حكیم اصفهان نیز استفاده از قاب‌های خالی به چشم می‌خورد، اما كاركرد این قاب‌ها در مسجد سپهسالار بسیار بدیع‌تر است و در بدنه‌ی خارجی بنا نیز در نهایت زیبایی به‌كار رفته‌اند.
بنا از نظر تزئینات نیز یكی از غنی‌ترین بناهای دوره‌ی قاجار و از نمونه‌های شاخص معماری ایرانی است و می‌توان انواع تزئینات معماری ایران از جمله کاشیکاری هفت‌رنگ، معرق، معقلی و كاشی‌برجسته، كاسه‌سازی، رسمی‌بندی، یزدی‌بندی، گچبری (كشته‌بری)، حجاری، آینه‌كاری و تزئینات چوبی، كتیبه‌های خطی و آجركاری‌های متنوع را در آن مشاهده کرد. تزئینات سنگی بنا، یكی از غنی‌ترین‌ها در دوره‌ی قاجار در تهران است که می‌توان آنها را در چند فضای مجموعه مانند حیاط، چهلشیر، تولیت مسجد، گنبدخانه و جلوخان ورودی مشاهده كرد. تزئینات سنگی فضای حیاط مركزی كه به صورت ازاره‌های سنگی حجاری‌شده و پایه‌ی مناره‌های جنوبی در آن كار گذاشته شده‌اند، نقوش بسیار ظریف و هنرمندانه‌ای دارند. ازاره‌های سنگی که در پای جرزهای طبقه‌ی اول قرار دارند، دارای نقش‌هایی از گلدان‌های گل با گل‌های زنبق و انواع دیگر گل‌ها هستند. این نقش‌ها كه كاملاً ویژگی قاجاری دارند، نقوشی تلفیقی با عناصر تزئینی فرنگی هستند كه در نهایت تناسب، اجرا شده‌اند. پایه‌های مناره‌های چهارگانه در بخش جنوبی كه بر روی ایوان و روی گنبدخانه قرار دارند نیز دارای تزئینات سنگی هستند. نقوش این بخش‌ها تفاوت‌هایی با سایر سنگ‌های ازاره‌ی موجود در حیاط دارند. قاب بندی‌ها و گل‌های لوتوس دایره‌ای‌شكل كه در بین آنها گلدان‌های كوچكی جای گرفته در ابعادی بسیار بزرگ‌تر از ازاره‌ها و حجیم‌تر طراحی شده‌اند و دارای نقوشی تلفیقی از نقش‌مایه‌های ایرانی و فرنگی هستند. واقع‌گرایی، برجستگی قابل توجه و كیفیت بالای حجاری‌ها از ویژگیهای ارزنده‌ی این تزئینات است.
تزئینات چوبی اصیل بنا را می‌توان در درهای ورودی حجره‌ها و درِ اصلی شبستان زمستانی مشاهده کرد. البته باید نرده‌های چوبی گره‌سازی شده‌ی مؤذنه‌ی مناره‌ها و برج ساعت را نیز به این تزئینات افزود. بازشوی حجره‌ها كه نمونه‌های اصیل آن به صورت معرق گرهكاری شده‌اند و پنجره‌های گرد موجود در جداره‌ی بیرونی حجره‌ها نیز مزین به تزئینات چوبی هستند (این پنجره‌ها با نقش شمسه كار شده‌اند) در مقایسه با تزئینات چوبی باقی‌مانده از دوران قاجار، آرایه‌های فلزی بنا یادگار معماری دوران پهلوی است که یكی از زیباترین این كارها را می‌توان بر درِ ورودی اصلی مسجد مشاهده كرد. تزئینات گچی موجود در بنا بیشتر در شبستان زمستانی قرار دارند. این گچبری‌ها توسط استاد لرزاده در دهه‌ی پنجاه خورشیدی به این بخش اضافه شد. این فضا در اصل دارای ستون‌های سنگی ظریفی بود که بدون هرگونه لایه‌ی تزئینی و تنها با اندودی از گچ سفید پوشیده شده بود. استاد لرزاده با تكنیک كشته‌بری، تمام تویزه‌ها و گنبدهای این فضا (به‌ویژه محراب) را تزئین كرد. نقوش به‌كاررفته در این بخش عمدتاً از نقوش گره، اسلیمی و شمسه بوده و دارای اصالت خاصی است. اوج این تکنیک را می‌توان در گنبد كوچک میانه‌ی شبستان و محراب آن مشاهده کرد. در میان عناصر تزئینی مجموعه می‌توان از تزئیناتی ساختاری مانند رسمی‌بندی‌ها، یزدی‌بندی‌ها، كاسه‌سازی‌ها و مقرنس نام برد که در شکلدهی فضاها نقش دارند. این تزئینات كه اغلب پوششی از كاشی معرق دارند در چند نقطه از بنا قابل مشاهده هستند. رسمی‌بندی كه بیش از دو نمونه‌ی دیگر قابل شناسایی است، در تمام نیم‌گنبدهای ورودی حجره‌ها، گنبد هشتی ورودی و گنبدهای گوشواره‌های گنبدخانه دیده می‌شود. چند نمونه از یزدی‌بندی‌ها نیز در زیر گنبدهای ایوان‌های شرقی و شمالی و نیز در دو حجره‌ی طبقه‌ی دوم سمت جنوبی دیده می‌شود كه دارای كاشی‌كاری‌های معرق هستند. در طاق‌نماهای ورودی غربی نیز رسمی‌بندی‌هایی كار شده است.
ایوان شمالی، از تصاویر آلبوم‌خانه‌ی کاخ گلستان
طلاب در مقابل یکی از مهتابی‌های طبقه‌اول بنا، از تصاویر آلبوم‌خانه‌ی کاخ گلستان
سه نمونه كاسه‌سازی در بنا به چشم می‌خورد: در ایوان جنوبی، در ورودی شرقی و در شبستان زمستانی، که از میان اینها فقط كاسه‌سازی ورودی شرقی مربوط به دوره‌ی ساخت بناست و به روایتی، طراحی و اجرای آن به دست استاد جعفرخان معمار (طراح و سازنده‌ی سردر میدان مشق) بوده و دو نمونه‌ی دیگر توسط استاد لرزاده در دهههای چهل و پنجاه خورشیدی كار شده‌اند.
مقرنس‌كاری نیز از جمله تزئینات ساختاری موجود در بناست. سردر غربی كه یكی از زیباترین نمونه‌های مقرنس در دوره‌ی قاجار است، با كاشی معرق اجرا شده است. از دو نمونه‌ی دیگر هم یكی محراب اصلی فضای گنبدخانه است كه به سبک و سیاق دوره‌های پیش از قاجار كار شده و دیگری مقرنس گچی موجود در شبستان زمستانی است. لازم به ذکر است که هردوی این مقرنس‌ها در دهه‌ی 50 خورشیدی توسط استاد لرزاده اجرا شدند. بهره‌گیری وسیع از سطوح کاشیکاری، از دیگر وجوه تزئینی بناست. اگرچه اغلب این كاشی‌كاری‌ها به صورت هفت‌رنگ هستند، اما سه شیوه‌ی معرق، معقلی (گره‌سازی درهمِ آجر و کاشی) و کاشی‌برجسته نیز در سطوح بنا دیده می‌شود. از جمله این تزئینات باید به كتیبه‌ی وقف‌نامه‌ی مسجد (اثر استاد میرزا غلام‌رضا، خوشنویس نامی دوران قاجار) كه دور تا دور حیاط بین طبقه‌ی اول و دوم قرار گرفته اشاره کرد. همچنین دو ردیف كتیبه‌ی ساخت بنا كه در سردر غربی قرار دارد، كتیبه‌ی روی مناره‌ها و کتیبه‌های قرآنی جبهه‌ی جنوبی هم از دیگر کاشیکاریهای تزئینی و قابل ذکر در بناست. این کتیبه‌ها بسیار بزرگ‌تر از اندازه‌ی معمول 20×20 كاشی هفت‌رنگ هستند، اما با همان شیوه و روش هفت‌رنگ ساخته و پخته شده‌اند. تكنیک كاشی‌كاری معرق كه یكی از تكنیکهای غالب تزئینات بناهای ایرانی‌ست، در این بنا به گستردگی مورد استفاده قرار گرفته است. نقوش کارشده در این شیوه اغلب نقوش گره و در مواردی اسلیمی‌های ویژه‌ی قاجار است. از این تكنیک در عناصر منفردی كه به صورت شمعدانی، گلدانی و شمسه در بسیاری از سطوح بدون قاب بر روی نما در مهتابی‌ها، داخل ایوان‌ها و راهروها كار شده نیز استفاده شده است. این عناصر منفرد كه اغلب بدون قالبی در پیرامون خود و در لایه‌ی آجرنما جاگذاری شده‌اند، در بسیاری از نقاط بنا دیده می‌شوند.
بر اساس آنچه گفته شد، می‌توان مسجد سپهسالار را یکی از نمونه‌های ارزنده‌ی معماری قاجار دانست که علاوه بر تجمیع سنت‌های پیشین ایران، گامی ارزنده در جهت ارتقای سیالیت فضای مصنوع برداشته است. ترکیب حجمی استوار، ساختار معماری طراحی‌شده و تزئینات ظریف و متنوع، مهم‌ترین ویژگی‌هایی از بنا هستند که آن را در زمره‌‌ی بناهای شاخص معماری ایران قرار می‌دهند. امروزه مسجد و مدرسه‌ی سپهسالار به لحاظ حجمی و عملكردی در ارتباط با مجلس شورای اسلامی، بخشی از مجموعه‌ی ساختمان‌یهای حكومتی-مردمی به شمار می‌رود، چنان‌که اكثر مراسم مهم مذهبی، كشوری و لشكری در این مسجد برگزار می‌شود و به این اعتبار می‌توان آن را بنایی یادمانی دانست كه در تحولات سیاسی یک‌صد سال اخیر مطرح بوده است.
شبستان زمستانی موجود در پشت ایوان شرقی
مدارک فنی
منابع:
بانی مسعود، امیر. معماری معاصر ایران. تهران: نشر هنر معماری قرن، سال 1391.
مهندسان مشاور باوند. گزارش مرمت و بازسازی مسجد و مدرسه‌ی سپهسالار. 1382.
وقف‌نامه‌ی مسجد و مدرسه‌ی سپهسالار.
نقیبی، ابوالقاسم (مؤلف). مدرسه‌ی عالی شهید مطهری از منظر تمدن اسلامی.
مهندسان مشاور باوند، گزارش بازسازی مجلس شورای ملی سابق. 1376.
خانشقاقی، مهدی (مؤلف). خاطرات ممتحن الدوله.
سحاب، ابوالقاسم. تاریخ مدرسه‌ی عالی سپهسالار. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مطالب مرتبط
