مجموعه‌ی تجاری فرهنگی، تاریخی و اداری هارمونی
(برنده ی لوح تقدیر ویژه ی هیئت داوران اولین جایزه ی ساختمان سال ایران 1395

معماری و طراحی داخلی: مرتضی رحیمی فاراب و همکاران

دیباچه
بی شک هر اثر ارزشمند ساخت بشر، تنها یک داعیه در سر دارد و آن، درک و ارتقای کیفیت زندگی انسان یا مخاطب است. هر تصمیمی، به خصوص در حیطه ی معماری، اعم از انتخاب اندازه، رنگ، حضور نور و سایه، تناسبات فضاهای داخلی و خارجی و صورت ظاهری بنا و … و در نهایت مفهومی که اثر منتقل می‌کند، همه و همه وقتی شخصیت می یابد که هدف خود را بهره مندی هر چه بیشتر مخاطب قرار داده باشد. این راز ساختن و آفرینش آثار ماندگار در همه ی شئون زندگی ماست؛ گوهر است که هر کس بدان دست یابد، می تواند اثری سودمند، زیبا، زنده و با طراوت و شاید بی زمان بسازد. چیزی که بی گمان بنا به فطرت و غریزه و تجربه ی هزاران ساله ی نوع بشر اجتماعی در هر حوزه ای ممکن است شکل بگیرد.
بنا بر شواهد موجود، باید اذعان نمود مجموعه ی معماری هارمونی ترکیب سازگاری است برای ارتقای کیفیت یک کارکرد اجتماعی؛ جایی است که به ما نشان می دهد می توان حتی در قالب یک کسب و کار، بوی شعورِ طراحی، بوی قدمت، احترام به مخاطب و زیستگاه آن و همچنین مفهوم مسئولیت اجتماعی را به خوبی احساس کرد. پاسخ مناسب و خلاقانه به محدودیت های بسیار پروژه که ناشی از الزام به ادامه کار بر اساس سازه ی به جا مانده از بازار روز قبلی، پایبندی به استفاده از بازیافت، تعهد به کاهش مصرف انرژی و رویکردهای محیط زیستی و همچنین عکس العمل های خلاقانه ی تیم معماری، حتی در برابر حوادث پیش آمده در طول اجرا، منجر به آفرینش فضاهایی بکر گردیده که هر بیننده ای را تحت تأثیر قرار می دهد. به نظر می رسد در این پروژه بیشتر از فرایند ابداع تا فرایند یک اکتشاف روبرو هستیم. خشت به خشت آن بازگوی روح، احساس و انگیزه ی انسان هایی است که آن را بنا بر جوهر و گوهر خود، همچون موسیقی بداهه، نواخته اند.
نکته آخر آنکه، این مجموعه از معدود بناهای تجاری در جهان می‌باشد که رویکردهای فرهنگی، تاریخی و زیست محیطی در آن، بسیار پر رنگ و هماهنگ، در کنار یک کسب کار، نفس می‌کشد.
مروری بر تاریخچه‌ی تاریخی سایت پروژه
در آبان 1316 قراردادی میان دولت ایران و کنسرسیوم دماگ، کروپ از آلمان برای احداث یک واحد فولادسازی در کرج امضا و تأسیسات آن بین سال‌های 1318 تا 1319 خورشیدی بنا شد. اصل کارخانه در تاریخ 3 مرداد 1386 به عنوان یکی از آثار ملی ایران با شماره‌ی 19171 به ثبت رسیده است. مکان پروژه‌ی هارمونی که با عنوان «مهمانسرای کارخانه‌ی ذوب آهن» شناخته می‌شود، در زمان احداث کارخانه‌ی ذوب آهن، محل اسکان مهندسین آلمانی و شامل 7 بنای مسکونی بوده است. این بناها و سایر قسمت‌های کارخانه، پیش از جنگ جهانی دوم احداث شد، ولی بعدها و پس از توقف احداث کارخانه، مدت‌ها به فراموشی سپرده شد. سال‌ها بعد، بر اثر استفاده‌ی نادرست و عدم نگهداری، عمده‌ی قسمت‌های آن تخریب گردید.
معرفی مجموعه‌ی هارمونی
این مجموعه به هشت بخش کلی تقسیم می‌گردد:
نمایشگاه برندهای متنوع مبلمان فضای داخلی
نمایشگاه مبلمان فضای باز
نمایشگاه اکسسوری و دکوراسیون
نمایشگاه فرهنگی و هنری
فضای استراحت و پذیرایی
ساختمان اداری
فضای سبز
بخش‌های خدماتی
مبانی طراحی چالش‌ها، رویکردها و تعهدات طراحان
مهم‌ترین عنصر و اساس طراحی و اجرای مجموعه‌ی هارمونی، سعی در وفاداری به اصول معماری پایدار است. در این راستا می‌توان به نقاط برجسته‌ی ذیل به عنوان نشانه‌هایی از این مهم اشاره نمود:
تلاش برای کاهش مصرف منابع تجدیدنا‌پذیر
طراحی با رعایت صرفه‌جویی در مصرف انرژی
باز‌آفرینی مصالح موجود در سایت و نیز مواد و مصالح باقیمانده در کارگاه‌های تولید و فروشگاه‌های کارفرما
احیای هویت فرهنگی و بومی و پایبندی به بافت شاخص گذشته‌ی آن
توجه به موقعیت شهری و دسترسی‌ها
توسعه‌ی فضای سبز منطقه و رویکرد معماری سبز در فضاهای داخلی و خارجی
بستر‌سازی برای تعاملات اجتماعی و فرهنگی با ایجاد فضایی در جهت کمک به ارتقای فعالیت‌های فرهنگی‌ـ‌هنری
طراحی کلیه‌ی بخش‌ها هر‌چند با در نظر گرفتن کارکرد، الزامات و نیازمندی‌های خاص خود دارای پیچیدگی‌های فراوانی بود، اما چالش اصلی حفظ نظام و یکپارچگی کل مجموعه و اجتناب از ناهمگونی و شکست خط بصری بیننده بود و خوشبختانه این مهم تا حدود بسیار زیادی حاصل گردیده به نحوی که بیننده در عین مشاهده‌ی سبک‌های مختلف معماری فضاها که به اقتضای سبک‌های مختلف محصولات عرضه شده، به هیچ روی دچار گسست بصری یا مشاهده‌ی فضایی غیر‌قابل پیش‌بینی که در تضاد با ماهیت کل مجموعه باشد، نمی‌گردد. در واقع، انتخاب محل نمایش سبک‌های مختلف مبلمان با توجه به حساسیت فضاسازی متناسب با آن سبک از یک سو و حفظ یکپارچگی حسی نسبت به کل مجموعه از سوی دیگر و نیز مسیرهای افقی و عمودی حرکت در مجموعه‌ی هارمونی با هوشیاری کامل و در نظر گرفتن پارامترهایی نظیر ابعاد و ارتفاع فضا، نور طبیعی و مصنوعی، رنگ و غیره طراحی گردید.
یکی دیگر از چالش‌های مهم در طراحی این مجموعه، تلفیق معماری سنتی بازارهای ایران با معماری مدرن و مؤخر است. شایان ذکر است محصولات ارائه شده در این مجموعه طیف وسیعی از سبک‌های مبلمان را در ‌بر‌ می‌گیرد: از سبک‌های کلاسیک و نئوکلاسیک گرفته تا سبک‌های مدرن و پست‌مدرن، عموماً این سبک‌ها نیازمند فضاسازی‌هایی است که با فضای معماری سنتی فاصله بسیاری دارد، اما با استفاده ی هوشیارانه از برخی فرم های رایج در معماری سنتی و نیز مصالح شاخص این دو سبک، این تلفیق با ظرافت صورت پذیرفته است.
پاره‌ای از شاخصه‌های مجموعه‌ی هارمونی
در تبیین بیشتر مشخصات و عناصر کلیدی مبانی طرح و در راستای معماری پایدار، به پاره‌ای از شاخصه‌های به کار گرفته شده در احداث مجموعه‌ی هارمونی به موارد ذیل اشاره می‌گردد:
آجرهایی از جنگ جهانی دوم
در ساخت مجموعه‌ی هارمونی، از آجرهای به جا مانده از بنای اولین کارخانه‌ی ذوب آهن ایـران که در جنگ جهـانی دوم نیـمه‌کاره رها گردیده بود، آگاهانه اسـتفاده شده ‌اسـت. از جمله آجرهایی که با رنگ و بافت منحصر‌به‌فرد خود، شاهد رویدادها و تاریخ منطقه بوده‌اند، به یقین از جمله آجرهایی که با رنگ و بافت منحصر به فرد خود، شاهد رویدادها و تاریخ منطقه بوده‌اند و جزء اولین خشت‌های توسعه صنعتی این کشور به شمار می آیند. خشت به خشت آنها با وسواس و اشتیاق بسیار و به رسم امانت استفاده گردیده است.
بازیافت و باز‌آفرینی خلاقانه
از مصالح و مواد به جا مانده در طول سال‌ها در کارگاه‌های تولید، انبارها، فروشگاه‌های قبلی و مصالح و مواد به وجود آمده در حین اجرا، استفاده‌ی مجدد گردید که در نهایت بیش از 50 درصد بنا از بازیافت خلاقانه‌ی مصالح ساخته شده ‌است.
– استفاده از قطعات شیشه‌ای دست‌ساز ارزشمندی از هنرمندان ایتالیایی که در طی سال‌ها صدمه دیده و یا شکسته شده بودند. آنها الهام‌بخش واحد طراحی برای اجرای یک نمایش در دل دیوارهای سرد بودند.
– از چوب‌هایی که در طول اجرای پروژه برای قالب‌بندی سقف‌ها استفاده شده بود، به عنوان عنصری دکوراتیو در طراحی فضای داخلی استفاده گردید.
– با استفاده از شیشه‌های باقیمانده در انبارها و گل‌های آسیب دیده در واحد اکسسوری، دیوار مه خلق گردید.
– نرده‌های چوبی از مصالح بازمانده از صد سال پیش بودند که مجدداً استفاده گردید.
– از درختان خشکیده‌ی کهنسالی که پیش از آغاز پروژه وجود داشت، به عنوان جلوه‌ای از طبیعت در طراحی داخلی استفاده گردید.
کاهش قابل توجه در مصرف انرژی
در بحث صرفه‌جویی انرژی با کنکاش و بررسی‌های فراوان، سرانجام تصمیم گرفته شد با پذیرش ریسکی زیاد، از تلفیق فناوری روز، دانش و تجارب اجدادمان در ایام گذشته ابتکار جدیدی خلق گردد. در بازارهای سنتی ایران، جهت تنظیم و کنترل سرمایش و گرمایش از سقف‌های گنبدی شکل با تعبیه‌ی دریچه‌هایی جهت تعویض هوا و انتقال نور خورشید به داخل بازار استفاده می‌گردید. فرم هندسی و حجمی مجموعه‌ی هارمونی نیز این امکان را فراهم آورد تا از این تکنیک دیرپا در طراحی سیستم تهویه‌ی مطبوع پروژه استفاده گردد. با الگو‌برداری از بادگیرهای مناطق کویری ایران، با هدایت آب داخل آبگیر به درون فضا، ضمن افزایش کیفیت بصری در طراحی داخلی، از این عنصر مهم در تهویه‌ی مطبوع مجموعه استفاده گردید. همچنین با استفاده از گیاهان فراوان در داخل مجموعه، بخشی از پالایش و تلطیف هوا به دست طبیعت سپرده شد.
سرمایش: بزرگ‌ترین منبع ایجاد گرما، نورگیر سراسری بسیار بزرگی است که در سقف این مجموعه می‌باشد. پس از مطالعات فراوان، با ایجاد شکافی به عرض 10 سانتی‌متر دور تا دور سقف و همچنین استفاده از سیستم‌های مولد سرمایشی کارخانجات کشت قارچ، گلخانه‌ها و دامپروری‌ها (با مقداری تغییرات و بهینه کردن آنها) هوای سرد از بیرون به درون جریان خواهد داشت و هوای ورودی تنها راه گریز خود را از آن شکاف 10 سانتی‌متری سقف خواهد داشت؛ پس بدینوسیله، ضمن جلوگیری از انتقال هوای گرم سطوح بالا به پایین، هوای گرم سطوح پایین‌تر نیز از این شکاف خارج می‌گردد. همچنین با افزودن یک پوشش P.V.C اکرلیک روی سقف گنبدی از جنس پلی‌کربنات حدود 60 درصد از تابش مستقیم خورشید به داخل کاهش یافته است و مهم‌تر آنکه برای هدایت صحیح جریان هوا به تقسیم فضاهای داخلی مبادرت گردیده است که به مصرف بهینه‌ی انرژی کمک شایانی نموده است.
گرمایش: در فصل‌های سرد با پوشاندن شکاف ده سانتی‌متری سقف، بیشترین بهره از تابش نور خورشید به فضای داخلی به وجود خواهد آمد. با توجه به پوشش محیط خارجی بنا با شیشه‌های دو‌جداره و رنگی و استفاده تواماً از آجر و پانل‌های عایق در دیوارها، تیم مهندسی با محاسبه‌ی انرژی مورد نیاز برای گرمایش، تصمیم به استفاده‌ی مجدد از موتورخانه‌ی قدیمی موجود در سایت گرفت و با تقویت آن، این منبع را به بهترین گزینه با بالاترین بهره‌وری تبدیل کرد.
روشنایی فضاها: مهم‌ترین عنصر روشنایی در مجموعه‌، نور طبیعی خورشید است؛ به نحوی که در طول روز بیش از 70 درصد فضاها به هیچ‌گونه نور مصنوعی نیاز ندارد. برای روشنایی با استفاده از نور مصنوعی نیز از فناوری‌های نوین و چراغ‌های فوق کم‌مصرف و پیاده‌سازی سیستم کنترل روشنایی استفاده گردیده است.
سایر تکنیک‌های صرفه‌جویی انرژی: جهت افزایش صرفه‌جویی در مصرف انرژی، از دیگر فناوری‌ها نیز در بخش‌های مختلف استفاده گردید که به طور خلاصه می‌توان به استفاده از شیشه‌های دو‌جداره، هوابندی ساختمان، تعبیه‌ی فیلترهای ورودی، کنترل هوشمند روشنایی و آبیاری و کنترل هوشمند تجهیزات مولد سرمایش و گرمایش اشاره کرد.
سبزینگی
این پروژه جزء معدود بناهای تجاری در جهان است که بر‌اساس الگوهای زیست‌محیطی طراحی گردیده است. طراحان با هدف حفظ و احیای بافت و هویت گذشته‌ی منطقه، اقدام به کاشت بیش از 5000 درخت و گیاه در داخل مجموعه و اطراف آن نمودند که منجر به توسعه‌ی فضای سبز و احیای اکوسیستم گذشته‌ی منطقه گردید. پیرامون توسعه‌ی فضای سبز طبیعی در اطراف پروژه بر آن شدیم تا با استفاده از گیاهان متنوع و ایجاد جریان آب‌های روان در فضای داخلی، به وجود آورنده‌ی حسی آرام‌بخش در فضایی دل‌انگیز و مفرح بوده باشیم تا این امر کمک شایانی به کاهش دما در روزهای گرم سال نموده و در نهایت این اکوسیستم آبی، به آبگیری شبیه دریاچه‌ی ارومیه در فضای باز مجموعه ختم می‌گردد.
آبگیری شبیه به دریاچه‌ی ارومیه
آبگیر مجموعه به هدف یادآوری فاجعه‌ی خشک شدن دریاچه‌ی ارومیه احداث گردیده است تا هم نمادی از آن دریاچه‌ی زنده باشد و هم یادآور نقش حقیقی آن در طبیعت، اما تمام این زیبایی‌ها به آنجایی ختم می‌شود که از این دریاچه به عنوان پشتیبان اصلی آبیاری برای گیاهان و سبزینگی مجموعه استفاده می‌گردد.
خانه‌ی هنر
با توجه به مسئولیت‌های اجتماعی یک برند و در راستای رسالتی که این مجموعه در تعامل با جامعه برای خود احساس می‌کند، بخش قابل توجهی از مجموعه به عنوان یک گالری هنری برای نمایش و همایش‌های هنری و فرهنگی در نظر گرفته شده است که عموماً به رایگان در اختیار هنرمندان و هنر‌آموزان قرار می‌گیرد.
فضای استراحت و پذیرایی
با توجه به وسعت مجموعه، فضایی برای استراحت مراجعان و پرسنل این مجموعه در نظر گرفته شد. در طراحی این بخش نیز استفاده از عناصر طبیعی و آرام‌بخشی نظیر آب جاری با ماهی‌هایی که با جنب‌و‌جوش خود یادآور جریان سیال زندگی هستند، استفاده گردید و چشم‌انداز این فضا به فضای سبز و آبگیر بیرون ساختمان، حس طراوتی دوچندان را به کاربران القا می‌کند.

 نام پروژه/ عملکرد: مجموعه‌ی تجاری، فرهنگی، تاریخی و اداری هارمونی
شرکت/ دفتر طراحی: دفتر معماری هارمونی
مدیر پروژه: مرتضی رحیمی فاراب
معماران و طراحان داخلی: گیلدا ابویی، سولماز توكلی، مینو درویش‌زاده، آوا رحیمی فاراب، شیدا شاعری، علی شهداد، سهراب گلستانی، سمیرا معدنی، هاله ناصری، سپیده نكیسا، سپیده سادات ولیعهدی
آدرس پروژه: کرج، جنب اتوبان تهران‌ـ‌کرج، میدان استاندارد
مساحت: 6000 متر مربع در دو طبقه
کارفرما: خانه‌ی طرح هارمونی
تاریخ شروع و پایان ساخت: 1395-1390
wabsait: www.Harmonic.ir