شیگرو بن و معماری کاغذی، سمیه زاهدی، وحید شالی‌امینی

معماری پایدار / وحید شالی امینی

معماری اقلیمی، قبل از هر پیامد دیگر در پی فراهم آوردن “آسایش” برای کاربرِ فضای معماری است. این گونه از معماری اگر امروز وجاهتی پیدا کرده، به این دلیل است که از یک جانب، انسان دریافته که به چه میزان بی‌رحمانه با طبیعت اطراف خویش رفتار کرده و در نتیجه تا چه حد به خویشتن آسیب رسانده است. از جانب دیگر گرایش های فردگرایانه باعث شده تا انسان معاصر توجه بیشتری به خود و آسایش خویش مبذول دارد.
بدیهی است که معماریِ هم‌ساز با اقلیم، اکنون یکی از زیر شاخه‌های معماری پایدار محسوب می‌شود، در حالی که در گذشته، به این دلیل که اساساً بحثی از پایداری مطرح نبود، این نوع معماری (حداقل در ایران)، بسنده و اصل و اساس پایداری محسوب می‌شد. شایان ذکر است که اگر سابقاً بحثی از مقوله ی پایداری در میان نبوده، به این دلیل است که مَنشِ زندگی، خود، در راستای پایداری بوده است و اگر امروز مقوله ی پایداری به عنوان یک نظام تفکر و طراحی مطرح می‌شود، دقیقاً به این دلیل است که مَنشِ پایدار در زندگی معاصر از میان رفته و نیاز به بازگشت به آن بیش، از پیش احساس می‌شود.
اما از طرفی هم اگر تمامی مسئولین، برنامه‌ریزان و طراحان برای مقوله‌ی پایداری تلاش کنند ولی هر فرد از جامعه خود را در قبال پایداری مسئول احساس نکند، یا به عبارتی “منش پایدار” پیدا نکند، به هیچ روی جامعه به پایداری دست نخواهد یافت. پیداکردن این منش‌، کار دور از دسترسی نیست فقط کافی است در زندگی روزمره‌ی خویش به برخی مسائل بیشتر دقت کنیم. منش پایدار یک روش زندگی است که اولین برنده‌اش خود انسان است. داشتن منش پایدار کاری بس ساده است، فقط فکرکردن به آن مشکل به نظر می‌رسد. پایداری و داشتن منِش پایدار اصولاً در سه حیطه قابل بحث است که شامل موارد: زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی می‌باشد.
حوزه‌ی محیط زیست
یعنی دور نینداختن حتا یک کاغذ کوچک شکلات روی زمین، تا رسیدن به یک سطل زباله.
احترام به خود در مصرف مواد خوراک سالم (بدون مواد نگه‌دارنده، تازه و بدون رنگ‌دانه‌ها) است.
به حداقل رساندن استفاده از پوشاکی که از مواد غیرطبیعی و فسیلی تهیه شده‌اند؛ اگر خواهان آن باشیم، هنوز هم پوشاک تهیه‌شده از مواد طبیعی کتان و پشم طبیعی در برخی فروشگاه‌ها یافت می‌شود.
عدم پخش گازهای CFC در هوا از طریق اسپری‌های گوناگون و جایگزین کردن آن توسط خوشبوکننده‌های طبیعی؛ لایه ی ازُن بیشتر نیاز به “ترمیم” دارد تا تشدید آسیب‌های گذشته.
به حداقل رساندن استفاده از مواد بهداشتیِ شیمیایی و جایگزینی آنها توسط مواد گیاهی.
بازیافت هر آنچه که در خانه و محل کار استفاده می‌کنیم، حتا اگر به اندازه‌ی یک برگ کاغذ باشد.
حداقل استفاده‌ از کیسه‌های پلاستیکی در فروشگاه‌ها و جایگزینی آنها توسط پاکت‌های کاغذی بازیافتی.
دفع زباله به روش صحیح؛ در وهله‌ی نخست با رعایت ساعت خروج زباله و در مرحله‌ی بعد، با تفکیک آنها. شیوع وبا از طریق موش‌ها، خطری جدی است.
حوزه‌ی مسائل اجتماعی (در حوزه‌ی روابط فردی و نه مسائل اجتماعی کلان):
استفاده‌ی صحیح از رسانه‌ها با هدف آموزش اقشار مختلف در مصرف درست و هم‌ساز با محیط زیست. به یاد داشته باشیم که تلویزیون در دورافتاده‌ترین روستاهای ایران نیز نفوذ پیدا کرده است.
آموزش کودکان در پرت نکردن زباله، نکُشتن حیوانات کوچک، احترام به دیگران، داشتن رفتارهای ترافیکیِ صحیح و ترک بسیاری حرکات ناشایست. در کودکی ذهن به مثابه یک لوح فشرده‌ی خام عمل می‌کند.
هم‌یاری با دیگران هنگام در اختیار داشتنِ وسیله‌ی نقلیه؛ ما نیز روزی در کسوت پیاده نیاز به هم‌یاری خواهیم داشت.
کنار گذاشتن فردگرایی و خودخواهی در سطح شهر و هنگام پارک اتومبیل‌مان. ما همواره به خود اجازه‌ی ضایع‌کردن حق دیگران را داده‌ایم اما در شرایط برابر، رفتار دیگران برای‌مان غیرقابل تحمل است.
خاموش کردن موتور اتومبیل، هنگامی که در حال توقف است. خودروها یکی از عوامل اصلی ایجاد جزیره‌ی گرمایی و آلودگی بر فراز شهر‌ها هستند. به این بیاندیشیم که چه بسا در نزدیکی اتومبیل ما فردی مبتلا به بیماری آسم در حال تردد باشد.
به‌کارگرفتن وسایل نقلیه‌ی عمومی و به حداقل رساندن استفاده از خودروی تک‌سرنشین؛ گاهی می‌توان مانند دیگر شهروندان در شهر جابه‌جا شد.
نفرستادن دود سیگار در هوایی که دیگران تنفس می‌کنند؛ احترام به حریم دیگران از اصول اولیه‌ی حقوق شهروندی است.
حوزه‌ی مسائل اقتصادی (در حوزه‌ی اقتصاد خانوار، نه در اقتصاد کلان)
به حداقل رساندن مصرف برق و خاموش کردن دستگاه هایی است که به حالت اِستند بای هستند . دستگاه های یاد شده از پتانسیل ایجاد حریقِ بالایی برخوردار می باشند .
صرفه‌جویی در مصرف آب و در صورت امکان، بازیافت آن در محدوده‌ی سکونت و کار؛ منابع آب کره‌ی خاکی هر روز محدودتر می‌شوند.
به حداقل رساندن درجه‌ی شوفاژ در هنگام سرما و استفاده از پوشاک گرم؛ می‌توان با درجه‌ی پایین شوفاژ نیز به زندگی ادامه داد.
نسبت به نکات یادشده قضاوت کنیم که تا چه حد منش ما پایدار است و چه فاصله‌ای از پایداری داریم؟ فراموش نکنیم که تا فرد فردِ ما به مَنشی پایدار دست نیابیم، از برنامه‌ریزی و طراحی نمی‌توان انتظار معجزه داشت.
یکی از مباحثی که امروز در معماری پایدار دارای اهمیت غیرقابل چشم پوشی است، برخورد نوآورانه و ابداع مصالحی با خصوصیات جدید در راستای سبُک‌سازی ساختمان، ایجاد پلاستیسیته و یکپارچگی فرم، فضا و سازه در مقابل زلزله است. از این رو در این مقاله تلاش شده تا نمونه‌ای از این مصالح سبُک، یعنی کاغذ فشرده که شیگروبن، معمار ژاپنی، مبتکر آن بوده معرفی شود.

شیگرو بن و معماری کاغذی
نویسندگان: سمیه زاهدی، وحید شالی‌امینی

عوارض نامطلوب آوارگی و بی‌خانمانی ناشی از سوانح غیرمترقبه، جست‌وجوی شیوه‌های سریع و مناسب اسکان در شرایط اضطرار و موقت را به یکی از مهم‌ترین مراحل بازسازی تبدیل کرده است. هرچند اسکان موقت، دوره‌ای کوتاه از مدت‌زمان بازسازی تا استقرار دائم را شامل می‌شود (که این دوره معمولاً تا زمان آماده‌شدن مسکن دائم، چندین ماه و گاه تا یک و دو سال می‌باشد) و اسکان اضطرار، دوره‌ای به‌مراتب کوتاه‌تر از آن است. در سال‌های اخیر یکی از ارکان اسکان موقت، خانه‌های کاغذی (مقوایی) است که شاید اولین تصوری که از مقوا در ذهن شکل می‌گیرد، استفاده از آن به‌عنوان کالای بسته‌بندی باشد. اما در چند سال اخیر، خانه‌ها و پروژه‌های متنوع و وسیعی با استفاده از همین مقوا ساخته شده‌اند. مقوا، یک متريال سبُک، ارزان و سازگار با محیط زیست است. سبُکی این ماده و احتمالاً قابلیت تاشدن و کشویی‌کردن آن باعث می‌شود که در مواقع بحران در مناطق جنگ‌زده یا زلزله‌زده، به منظور ایجاد مسکن موقتی قابل بهره‌برداری باشد. این مقاله در پی آن است که بهره برداری از مبحثی نو (خانه‌های مقوایی) در معماری پایدار –که بر معماری سازگار با محیط زیست دلالت دارد- و چگونگی انعکاس آن در شرایط محیطی بحرانی را معرفی نماید.
در ابتدا این پرسش مطرح میشود که مزایا و ضروریات ساخت خانه‌های مقوایی چیست؟ و آیا ایران در شرایط بحرانی به اینگونه خانه‌ها نیاز دارد؟ نتایج تحقیق نشان می‌دهد که بهره‌برداری از معماری کاغذی موجب احقاق یک معماری بسیار ساده با استفاده از مواد ساده و قابل بازیافت برای ایجاد ساختارهای باشکوه می‌شود و بهره برداری مناسب از معماری کاغذی در شرایط بحرانی، با نصب سریع و آسان و هزینه‌های کم همراه است.
با توجه به زلزله‌خیز بودن کشور ژاپن از گذشته‌ی دور، طراحی ساختمان‌ها به گونه‌ای که متحمل کمترین آسیب در اثر زلزله‌های شدید باشند، به‌عنوان هدف اولیه‌ی طراحی معماری مطرح بوده است.
معماران سنتی ژاپن از صفحه‌های کاغذی که به شوجی معروف‌ هستند، به‌عنوان عنصر جداکننده‌ی فضاهای مختلف معماری بهره می‌گیرند. صفحه‌های کاغذی علاوه بر تأمین سبکی ساختمان و ایفای نقش جداکنندگی فضاها، قابلیت‌های تزئینی بسیاری را در اختیار طراحان قرار می‌دهند. تا سه قرن پیش، نقش معماری اغلب، به ساخت بناهای یادبود و ماندگار برای قشر خاصی از جامعه محدود می‌شد؛ برای گروهی که اغلب، از افراد بانفوذ و دولت‌مردان یا گروه‌های مذهبی و طبقه‌ی مرفه جامعه –که بیشتر به دنبال فضایی برای گذراندن اوقات تفریح و خوشگذرانی خویش بودند- تشکیل می‌شد.
با آغاز قرن نوزدهم میلادی و شکل‌گیری انقلاب صنعتی، تحولات اساسی در تقاضاهای جامعه پدید آمد و نیاز به سکونت‌گاه‌هایی برای همه‌ی طبقه‌های جامعه، خصوصاً طبقه‌ی متوسط، مطرح شد. فضاهایی برای زیستن که هم از نظر کمّی، پاسخگوی تقاضاهای مطرح‌شده باشند و هم از نظر کیفی. به این ترتیب حرفه‌ی معماری بیش از پیش به متن جامعه راه یافت و نوعی معماری اجتماعی و مردمی شکل گرفت. در این میان با ساخت‌وسازهای گسترده و دخل‌وتصرف بیشتر در روند طبیعت، مسأله‌ی آلودگی محیط زیست روزبه‌روز بیشتر در رأس دغدغه‌های بشر قرار گرفت و معماران را بر آن داشت تا راه‌حل‌هایی برای کاهش آسیب وارده به محیط زیست و اکوسیستم کره‌ی زمین پیدا کنند.
امروزه بحث معماری پایدار یا معماری سبز جزو مهم‌ترین مباحث مطرح‌شده در طراحی معماری است و معماران بسیاری با این عناوین مشغول به فعالیت هستند. یکی از راه‌های پاسخگویی به نیاز جامعه برای تأمین مسکن کافی، مناسب، اقتصادی و زیبا، استفاده از مصالح ساختمانی جدید است. به‌کارگیری موادی قابل بازگشت به چرخه‌ی طبیعت، در دسترس همگان و مقرون‌به‌صرفه، امری ضروری به نظر می‌رسد. این موارد و بسیاری دلایل دیگر، برخی معماران را برآن داشت که از کاغذ به‌عنوان عنصر اصلی تشکیل‌دهنده‌ی ساختمان‌ها بهره گیرند. شاید تصور این مسأله دشوار باشد که با کاغذ و مقواهای دور ریختنی بتوان بناهایی باشکوه واستوار ساخت اما در دو دهه‌ی اخیر این روش نوین معماری به طور جدی مطرح شده و توانسته به‌خوبی از منظر فنی و اجتماعی نقش خود را اثبات کند. آنچه اکنون در این مقاله به آن می‌پردازیم بسیار فراتر از موارد استفاده‌ی کاغذ در معماری سنتی ژاپن است. امروزه از کاغذ به‌عنوان اصلی‌ترین عنصر سازه‌ی بنا استفاده می‌شود، به گونه‌ای که فرم خاصی از کاغذ توانسته جایگزین فولاد، بتن و مصالح بنایی شود. تا کنون به طور گسترده هسته‌ی مقوایی میانی دستمال‌های توالت، کاغذهای فکس و پلات یا پارچه را دور می‌ریخته‌اند اما مطمئناً هیچ‌گاه تصور نشده که این مواد می‌توانند، به‌عنوان عنصری سازه‌ای در شکل‌گیری بناهایی دائمی یا موقت و استوار مطرح گردند.

1. استوانه‌های مقوایی
استوانه‌های مقوایی (Cardboard Tubes) از کاغذهای بازیافت‌شده‌ی به‌ظاهر دورریختنی تهیه می‌شوند، بسیار ارزان هستند و در کارخانه‌هایی مخصوص در سازوکاری نه چندان پیچیده تولید می‌شوند. کارخانه‌ها این قابلیت را دارند که استوانه‌هایی کاغذی (Paper Tubes) در ابعاد مختلف با طول، قطر و ضخامت های متنوع تولید کنند. استوانه‌های تولیدشده در این کارخانه‌ها شکننده نیستند و با افزودن ترکیبات شیمیایی، خواص مختلفی از قبیل ضدآب، ضدآتش، ضدموریانه پیدا می‌کنند و می‌توانند کاربری‌های متنوع و خاصی را داشته باشند. امروزه با اعمال محاسبات دقیق بر روی این مواد و انجام آزمایش‌های استاندارد فنی، به‌خوبی می‌توانیم از اینها به‌عنوان عنصر سازه‌ای در معماری ساختمان‌ها استفاده کنیم.
نخستین بار یک معمار ژاپنی به نام شیگرو بن از استوانه‌های مقوایی در سازه‌ی ساختمان استفاده کرد. وی متولد سال ۱۹۵۷ میلادی در توکیو است که معماری را در مدرسه معماری کالیفرنیای جنوبی فرا گرفته و سپس به مدرسه‌ی معماری کوپر یونیون در آمریـکا رفت، جایی که بزرگترین درس‌های معماری خود را از جان هیداک (John Hejduk؛ یکی از اعضاء گروه “پنج معمار” در نیویورک) فرا گرفت و در سال ۱۹۸۴ میلادی از آن مدرسه فارغ‌التحصیل شد. وی پس از بازگشت به ژاپن در سال ۱۹۸۵ میلادی دفتر معماری خود را تأسیس کرد و در ابتدا با توجه به شرایط اقتصادی دهه‌ی ۱۹۸۰ ژاپن، کار خود را با پذیرفتن طراحی پروژه‌های معمولی آغاز کرد. کارهای اولیه‌ی او شامل پروژه‌های مسکونی در توکیو و اطراف آن بود.
یکی از نخستین پروژه‌های وی، طراحی موزه‌ی امیلیو آمابز است. وی در این طرح از نوعی پارچه استفاده کرده است که به دور لوله‌های مقوایی پیچیده شده بود. او می‌گوید که ایده‌ی اولیه‌ی به‌کارگیری استوانه‌های مقوایی در معماری، پس از اتمام این پروژه در ذهن وی نقش بست؛ آنگاه که دفتر او مملو از این استوانه‌های مقوایی شده بود و او از دور ریختن این مواد کاغذی اکراه داشت.
پروژه‌ی بعدی بَن طراحی نمایشگاه آلوار آلتو (معمار معروف فنلاندی که از چوب در معماری خود بسیار استفاده می‌کرد) در سال ۱۹۸۶ میلادی و در توکیو بود. از آنجایی که وی به دنبال القاء حال و هوای پروژه‌های آلتو در طراحی آن نمایشگاه بود و در عین حال طراحی نمایشگاه با چوب بسیار گران تمام می‌شد، به فکر استفاده از این استوانه‌های مقوایی افتاد که ظاهری شبیه به چوب دارند. این نخستین گام او در بهره‌گیری از استوانه‌های مقوایی در معماری بود.
2-1. پروژه‌های اجراشده با استوانه‌ی کاغذی
1-2-1. آلاچیق کاغذی، ناگویا، ژاپن، ۱۹۸۹:
این پروژه متشکل از ۴۸ ستون مقوایی و یک پلان دایره‌وار بود. این ستون‌ها که به وسیله‌ی پارافین ضدآب شده بودند، با ترکیبی چسبناک به یکدیگر متصل شدند و در قسمت فوقانی به وسیله‌ی یک حلقه‌ی فشاری چوبی، استحکام بنا حفظ شد. سقف این بنا نوعی سقف چادری از پارچه‌ی مخصوص بود.
2-2-1. کتابخانه‌ی یک شاعر، کاناگاوا، ژاپن، ۱۹۹۱:
ایده‌ی طراحی این پروژه ایجاد گنجینه‌ای از جنس کاغذ برای کتاب‌های کاغذی بود. این کتابخانه از لوله‌های کاغذی به قطر 10 سانتیمتر و ضخامت 5/12 میلیمتر ساخته شده است که برای اتصال لوله‌ها به فونداسیون، از قطعات چوب به قطر 10 سانتیمتر –که بخشی از آن درون لوله قرار می‌گرفت- استفاده شده است. در دو طرف طول کتابخانه، قفسه‌های نگهداری کتاب با استفاده از همین لوله‌ها ساخته شده تا ضمن نگهداری کتاب‌ها، به کمک وزن آنها مقاومت در برابر نیروی باد نیز افزایش یابد.
در مرحله‌ی ساخت و تهیه‌ی لوله‌ها تمهیداتی برای افزایش خواص عایق‌شدن در برابر رطوبت و حرارت صورت گرفت. دو سال پس از اجرای این پروژه، در آیین‌نامه‌ی استانداردهای ژاپن استفاده از لوله‌های کاغذی مجاز اعلام شد.
3-2-1. غرفه‌ی ژاپن در نمایشگاه اکسپو ۲۰۰۰، هانوفر، آلـمان:
ایده‌ی اصلی طراحی، خلق سازه‌ای بود که پس از برچیده‌شدن، کمترین زباله‌ی صنعتی ممکن را به جای گذارد و تمام مصالح مصرفی در ساخت آن قابل بازیافت و استفاده‌ی مجدد باشد، ضمن آنکه در ساخت آن از ساده‌ترین تکنولوژی روز هم استفاده شود.
تونل قوسی با طول ۷۳/۸ متر، عرض ۲۵ متر و ارتفاع ۱۵/۹ متر طراحی شد و برای تأمین مقاومت بنا با توجه به طول زیاد آن، سازه به صورت یک توده‌ی سه‌بعدی از خطوط منحنی با جهات و ارتفاعات متغیر در نظر گرفته شد. برای پوسته‌ی خارجی مصالح مختلفی مانند PVC مطرح شد اما از آنجا که استفاده از مصالح قابل بازیافت در دستور کار قرار داشت، استفاده از پوسته‌ی PVC ممکن نبود. در این هنگام به طور تصادفی یک پاکت ضدآب که برای ارسال مرسولات پستی از آن استفاده می‌شد، در محوطه‌ی کارگاه پیدا شد؛ پس از تماس با کارخانه‌ی تولیدکننده‌ی آن پاکت، قرار بر این شد که کار تولید پوسته‌ی خارجی بنا را به آن کارخانه بسپارند. برای ساخت پی بنا از جعبه‌های فلزی پرشده از شن و ماسه استفاده کردند تا پس از برچیده‌شدن سازه هیچ زباله‌ای بر جای نماند.
4-2-1. چای‌خانه‌ی مقوایی معمار ژاپنی:
این کار در یک حراجی که مربوط به فرهنگ و هنر ژاپن بود، در لندن به قیمت پایه‌ی بیست هزار تا سی هزار یورو به فروش گذاشته شد. این چای‌خانه با سقف مرتفع، شامل یک میز، چهار صندلی و یک نیمکت انتظار است که تمامی آنها از کارتن و مقوا ساخته شده‌اند. دیتیل های اجرایی آن با ظرافت خاصی اجرا شده و نشان می‌دهد که جای اینگونه کارها در بسیاری از فضاهای نمایشگاهی خالی است.
5-2-1. کلیسای کاغذی، ژاپن، ۱۹۹۵:
بالابردن سرعت ساخت و ویژگی موقتی‌بودن سازه، مهم‌ترین دلایل استفاده از لوله‌های کاغذی در ساختمان این کلیسا بود که برای زلزله‌زدگان ساخته شد. دیوارها از استوانه‌های مقوایی ساخته شده‌اند و نوعی سقف چادری بر فراز آن افراشته شده است. فضای میان ستون‌های مقوایی از اسفنج ضدآب با نوعی چسب به صورت فشرده پر شده است. مزیت این مصالح در ارزان‌بودن و قابلیت نصب و جمع‌آوری راحت آنها است. همچنین بنا را موادی شکل داده‌اند که کاملاً قابل بازیافت هستند و زباله‌ای بر جای نمی‌گذارند. ۵۸ استوانه‌ی مقوایی، هر یک به ارتفاع 5 متر، قطر 33 سانتیمتر و ضخامت 15میلیمتر ساخته شد که در چیدمان بیضی  وار پلان را شکل می دهند. این استوانه‌ها با فاصله‌ی کمی از یکدیگر در قسمت مقابل ورودی و قرار گرفته‌اند و محراب در قسمت مقابل، فضای ورودی را تعریف می‌کند. سقف بنا از پارچه‌ای با روکش تفلون تشکیل شده و با هدف ایجاد فضایی روحانی و تأکید بر گنبد آسمان، به شکل سهمی اجرا شد. این کلیسا که در ابتدا به‌عنوان بنایی موقت طراحی شده بود، بنا به در خواست ساکنان شهر تا سال ۲۰۰۵ میلادی در محل باقی ماند و سپس به مکانی در تایوان منتقل شد.
در این مقاله اشاراتی به آثار شیگرو بَن شد که در هرکدام نحوه‌ی برخورد با کاربری و نگرشی نو به فضا با بیانی متفاوت از مصالح جدید همچون مقوا به چشم می‌خورد. چنان‌که در این آثار بیان شده، محاسن مشترکی از قبیل ایجاد سایه‌روشن در فضا، حس فضای نو، برچیده‌شدن بنا بدون هیچ زباله‌ای و حفظ طبیعت بین تمامی این سازه‌ها دیده شده است.
6-2-1. موزه و نمایشگاه خانه‌ی قایقی در فرانسه، ۲۰۰۵: این پروژه متشکل از پوششی مناسب برای یک قایق قدیمی است که در معرض دید عموم قرار گرفته است. خانه‌ی قایقی به همراه موزه‌ای که در نزدیکی آن برای برگزاری نمایشگاه‌ها و فعالیت‌های آموزشی مرتبط طراحی شده، در یک منطقه‌ی روستایی و در کنار استخری بزرگ بنا شده است.
7-2-1. خانه‌ی الوار-کاغذی، کُب، 1995: تعداد 110 استوانه‌ی کاغذی به قطر 275 میلیمتر و ضخامت 148 میلیمتر برای تشکیل این خانه به ارتفاع 7/2 متر استفاده شد که فضاهای داخلی و خارجی را ساختند و این اولین‌ بار بود که از استوانه‌های کاغذی برای تحقق یک سازه‌ی دائمی استفاده می‌شد. 10 استوانه وزن قائم را تحمل می‌کنند و 80 استوانه‌ی داخلی، نیروهای جانبی را می‌گیرند و دستشویی در یک استوانه‌ی مستقل به قطر 2/1 متر گنجانده شده است. استوانه‌هایی که پیرامون حیاط مرکزی هستند، منفک از سازه‌ی خانه بوده و حکم حائلی برای تأمین حریم بصری را دارند. این خانه در واقع عکس‌العمل شیگرو بن بود، به زلزله‌ای که چندی پیش شهر کب را لرزانده بود و چهار سال بعد از همین روش و سازه برای تأمین سرپناه زلزله‌زدگان ترکیه و در سال 2005، خانه‌های الوار-کاغذی را به نفع زلزله‌زدگان هند اجرا کرد.
8-2-1. کلیسای مقوایی، نیوزلند، 2013: با فرم مثلثی‌شکل و ساخته‌شده از 98 استوانه‌ی مقوایی هم‌اندازه که مزین به شیشه‌های رنگین با نقش‌های ملهم از پنجره‌های گل‌سرخی کلیسای اصلی بوده‌اند، کلیسای مقوایی شیگرو بن به‌عنوان سازه‌ای موقت به جای کلیسای آنگلیکن پیشین که بر اثر زلزله‌ی ماه فوریه‌ی 2011 ویران شده بود، ساخته شد اما با طول عمر 50 سالی که برای این کلیسای مقوایی تخمین زده می‌شود، بیش از اکثر بناهای مشابه ماندگاری خواهد داشت. فضای داخل سالن اصلی کلیسا ظرفیت پذیرش 700 نفر را دارد و هر استوانه به ماده‌ی پلی‌اورتان آغشته و ضدآب و مقاوم در برابر حریق شده و سقفی از پلی‌کربنات روی سازه برافراشته شده است. شیگرو بن درباره‌ی سازه‌های کاغذی/مقوایی می‌گوید: «میزان مقاومت یک سازه ربطی به میزان مقاومت مصالح ساختاری آن ندارد. حتا ساختمان‌های بتنی هم ممکن است بر اثر زلزله فرو بریزند، در حالی که ساختمان‌های کاغذی به این سادگی‌ها ویران نمی‌شوند.»
2. کاربرد کاغذ در ساخت سرپناه موقت پس از سانحه
تجارب به‌دست‌آمده در زمینه‌ی معماری با کاغذ، قابلیت پیش‌ساخته‌سازی آن، سرعت نصب، امکان جداسازی مجدد قطعات و امکانات و ابزار ساده‌ی ساخت لوله‌ها، ایده‌ی به‌کارگیری این فن‌آوری برای تأمین سرپناه اضطراری و موقت پس از بلایا و سوانح را به وجود آورده است. در سال 1999 دفتر کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد و سازمان پزشکان بدون مرز، لوله‌های کاغذی را برای اسکان اضطراری و تأمین مسکن موقت گروهی از پناهندگان رواندایی (قربانیان نسل‌کشی در تاتزانیا و زئیر) به کار گرفتند. چنین تصمیمی از طریق مصالح دیگری مانند چوب، بامبو، آلومینیوم و پلاستیک انجام شد و پس از بررسی‌های کارشناسانه گزینه‌ی استفاده از لوله‌های کاغذی با پوششی از پلاستیک برای احداث سرپناه‌هایی به ابعاد 4 × 6 متر انتخاب شد. مهم‌ترین دلایل انتخاب لوله‌های کاغذی به این قرار بود:
1. پیشگیری از تخریب جنگل های محلی توسط پناه‌جویان که چوب را برای ساخت اسکلت ساختمان به کار می‌گرفتند.
2. امکان تولید در محل، قیمت پایین، سرعت نصب،کاهش هزینه‌ی حمل‌ونقل، کاهش زباله و ضایعات ساختمانی. (لوله‌های کاغذی در ساخت چادرهایی با قاب ذوزنقه‌ای برای اولین‌بار در احداث سرپناه اضطراری برای پناهنگان رواندایی به کار رفت.
1-2. پروژه‌های اجراشده جهت سرپناه اضطراری
1-1-2. پناهگاه فوری کاغذی، رواندا، 1990:
در این سال، طی درگیری و جنگ داخلی در کشور رواندا بیش از دو میلیون نفر بی‌خانمان شدند. دفتر نماینده‌ی عالی سازمان ملل در امور پناهندگان، طبق روال معمول، اقامتگاه‌های موقتی از صفحات پلاستیکی و تیرهای آلومینیومی برای آسیب‌دیدگان حادثه تعبیه کرد اما پناهندگان رواندایی، تیرهای آلومینیومی را می‌فروختند و با قطع درختان، اقامتگاه‌هایی بنا می‌کردند. در این زمان نیاز به مصالح جایگزین برای آلومینیوم مطرح شد و از این رو اقامتگاه‌هایی از استوانه‌های مقوایی طراحی شدند که با مواد شیمیایی خاص، ضدموریانه شده بودند. این خانه‌ها بسیار ارزان بوده و از موادی تولید شدند که به‌راحتی در محل قابل دسترسی و تهیه بودند، به همین دلیل هزینه‌های حمل‌ونقل نیز کاهش یافت.
2-1-2. خانه‌های موقت کاغذی برای زلزله‌زدگان، کوبه، ژاپن، 1995:
در ایـن سـال، عملیـات ساخـت 27 واحـد مسـکـونـی در پـارک میـنـامیـکـوما و تـعـدادی دیـگر در پـارک شیـن میناتوگاوا (Shin minatogawa park) توسط داوطلبان آغاز شد؛ لوله‌های کاغذی به قطر 108 میلیمتر و ضخامت 4 میلیمتر در کنار یکدیگر قرار گرفتند و با نوار اسفنجی آب‌بند، درزبندی شدند. کرسی‌چینی خانه‌ها با استفاده از جعبه‌های چوبی نوشابه که با کیسه‌های شن پر شده بود، انجام شد. پوشش بیرونی سقف، غشایی چادری از جنس پی.وی.سی بود که روی خرپای مثلثی‌شکل لوله‌ها قرار می‌گرفت و به نحوی اجرا می‌شد که سطح مثلثی‌شکل آن در حد فاصله کنج دیوار و سقف بازشو باشد تا امکان تهویه در تابستان را فراهم کند. این قسمت در زمستان بسته می‌شود تا گرمای داخل به بیرون درز نکند. برای خانواده‌های پرجمعیتی که فضای بزرگ‌تری لازم داشتند هم دو واحد را با کمک فضای واسطِ دو متری در کنار هم قرار دادند. هزینه‌ی تمام‌شده‌ی هریک از این خانه‌ها 250 هزار یِن و مهم‌ترین ویژگی آنها راحتی نصب، پیش‌ساخته بودنِ اجزا و قابلیت بازیافت مصالح بیان شد.
3-1-2. خانه‌های موقت کاغذی برای زلزله‌زدگان، ترکیه، ۲۰۰۰:
این خانه‌ها در مقایسه با خانه‌هایی که برای زلزله‌زدگان ژاپنی ساخته شده بودند، ابعاد بزرگتری داشتند، چرا که میانگین اعضاء یک خانواده در ترکیه بیش از ژاپن است. همچنین با توجه به شرایط اقلیمی ترکیه عایق‌کاری شدیدتری در نظر گرفته شد. داخل استوانه‌های مقوایی، با خرده‌های کاغذ باطله پر شد و در سقف از ترکیبات فایبرگلس استفاده شد.
4-1-2. خانه‌های موقت زلزله‌زدگان، هند، 2001:
در ساخت این سری از خانه‌ها به جای پی‌های متشکل از صندوق‌هایی حاوی کیسه‌های شن، از زباله‌های ساختمانی که در محل بیشتر در دسترس بود، استفاده شد. برای سقف بنا نیز از حصیر بافته‌شده از نی بامبو و تیرهایی از جنس بامبو استفاده شد. همچنین برای عایق‌کاری سقف از برزنت شفاف بین دو حصیر استفاده کردند. برای ایجاد امکان تهویه با توجه به شرایط اقلیمی منطقه‌، سنتوری مشبکی برای بنا در نظر گرفته شد. به این ترتیب امکان آشپزی در داخل بنا فراهم آمد تا به دفع پشه‌ها نیز کمک کند.
2-2. استراتژی‌های اجرای بنا در بخش‌های مختلف
شیگرو بن از جعبه‌های نوشابه که هریک به وسیله‌ی کیسه‌های شن پر شده بودند، به‌عنوان فونداسیون برای 172 فوت‌مربع از سایت استفاده کرد. این موضوع کمک کرد تا جعبه‌ها درون سایت محکم شوند. سپس کفِ 13 × 13 فوتی را در امتداد لبه‌ها با چوب‌های تخته سه‌لا میخ‌کوب کرد. لوله‌های مقوایی به قطر 5 اینچ به‌عنوان ستون‌هایی روی میخ‌ها قرار گرفتند و با نوار اسفنجی ضدآب مهروموم شده و لوله‌های مقوایی به وسیله‌ی میله‌های فولادی 2 اینچ‌مربعی نگه داشته شدند. پوشش سقف از ماده‌ای سبُک است که همچون خودِ سازه قابلیت جابه‌جاشدن دارد. پارچه‌ی سقف همچون چادری در اهتزاز، به پابرجا ماندن ساختمان کمک می‌کند و در حالی که در طول روز، نوری غیرمستقیم تولید می‌کند، شب هنگام هم مانند جعبه‌ای منور می‌درخشد. سقف خرپایی توسط لوله‌های مقوایی پشتیبانی شده و با پارچه‌ی چادریِ دولایه‌ی ضخیمی پوشیده شده است.
جنبه‌های پایداری خانه‌های مقوایی عبارت است از سبُکی، در دسترس بودن، سازگار با محیط زیست، قابلیت حمل‌ونقل آسان، انعطاف‌پذیری بالا، خدمات‌رسانی مستقل، قابلیت بازیافت کامل، ارزان بودن. مقوا از جمله مصالحی پایدار در بناهای موقت محسوب می‌شود که برخی از جنبه‌های گوناگون آن مزایا به این قرار است:
محیطی: در احداث این ساختمان‌ها تا حدود 85 درصد از مواد بازیافتی استفاده می‌کنند که این مواد دوباره وارد چرخه‌ی تولید شده و آسیبی به محیط زیست وارد نمی‌شود.
اجتماعی: این خانه‌ها از مصالح بومی رایج و قدیمی در ژاپن، یعنی چوب و کاغذ ساخته می‌شوند و به دلیل سبک‌بودن و امنیت در هنگام زلزله، از طرف مردم بسیار مورد توجه قرار گرفتند و به‌عنوان خانه‌ی موقت تعیین شدند.
اقتصادی: هزینه‌های بسیار پایین تهیه‌ی مصالح و اجرای بنا، از مزایای مهم این شیوه‌ی ساخت‌وساز است.

3. تجربه‌ی ایران در به‌کارگیری لوله‌های کاغذی برای ایجاد فضای معماری
لوله‌های بازیافتی مقوایی در ساخت خانه‌ی کاغذی، با استفاده از محصولات یکی از کارخانه‌های تولید مقوای ایران که لوله‌های کاغذی تهیه می‌کند و توسط کارگاه هنر مهندسی دانشکده‌ی معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی در سال 1389 مورد بهره‌برداری معمارانه قرار گرفت. در این خانه‌ی کاغذی کوچک که به ابتکار مهندس سعید مشایخ فریدونی –عضو هیئت علمی این دانشکده- طراحی، محاسبه و اجرا شده بود، بخش‌های قابل توجهی (از جمله اتصالات) متناسب با شرایط منطقه و امکانات دسترسی تأمین شد؛ اگرچه، لوله‌های مورد استفاده در نمونه‌ی ایرانی، برای بسته‌بندی طاقه‌های پارچه و رول‌های دستمال کاغذی تولید شده بودند و اصولاً چنین لوله‌هایی فاقد کارایی ساختمانی و سازه‌ای لازم هستند، اما در این مورد، قابلیت‌های معماری و ساختمانی کاغذ و بخش قابل‌توجهی از خواص پنهان آن به‌خوبی آشکار شد. در نمونه‌ی ایرانی از دو نوع لوله با قطرهای 17 سانتیمتر برای دیوارها و 10 سانتیمتر برای پوشش سقف استفاده شد. برای کلاف‌کردن کف و سقف و لوله‌های دیوار به یکدیگر، یک‌سری طناب‌های کنفی از میان لوله‌ها و درپوش آنها عبور داده شد که با کوک و گیره به هم متصل می‌شدند.

4. ایران و زلزله
ایران جزو 10 کشور سانحه‌خیز و پنجمین کشور زلزله‌خیز در جهان رتبه‌بندی شده است. سکونت‏گاه‏های شهری و روستایی ایران با درجه‏ی‏ آسیب‏پذیری بالا به دلیل ایرادهای نحوه‏ی ساخت، نبود نظارت اصولی بر کار ساخت‏وساز، عدم احساس مسئولیت سازندگان، و استقرار در بستر پرخطر، همواره در معرض زلزله‏های نیرومند و ویرانگر می‏باشد. به گفته‌ی مؤسس شبکه‌ی زلزله‌نگاری کشور، از حدود 1000 شهر ایران، بیش از ۹۵۰ شهر در معرض خطر زلزله قرار دارند.
به گفته‌ی پروفسور بهرام عکاشه –معروف به پدر زلزله‌ی ایران- بیش از ۹۵% مساحت ایران در بخش زلزله‌خیز قرار دارد و مجاورت استان اردبیل با استان‌های زنجان و گیلان و واقع‌شدن اردبیل بر روی گسل آذربایجان، این منطقه را نیز تهدید می‌کند. در سده‌ی اخیر، 3500 بار در ایران زلزله رخ داده که 530 دفعه بالای 4 ریشتر بوده است. وقوع سالانه یک زلزله‏ی بزرگ و حداقل 20 زلزله‏ی کوچک و هر ده‌سال، یک زلزله با قدرتی حدود 7 ریشتر در انتظار ماست.
ایران از نظر شمار مرگ‏ومیر ناشی از زلزله، مقام اول جهانی‏ را دارد و در حالی که 1% جمعیت دنیا در این کشور سکونت دارند، 6% تلفات جانی ناشی از زلزله، سهم ماست. ایران در 40 سال اخیر شاهد زلزله‏های مهیبی بوده است: بوئین زهرا (1341)، طبس (1357)، قائن و گناباد (1358)، گلبـافت‏ (1360)، منجـیل و رودبـار (1369) و بـم (1382).
خوب است بدانیم که در زلزله‏ی منجیل 39 هزار نفر کشته شدند، خسارت زلزله‏ی رودبار در سال 69 معادل 8% کل تولید ناخالص ملی بود و از سال 50 تا 75، تعداد 76,000 نفر در زلزله‏های متعدد کشته و 87,000 نفر زخمی شده‌اند. در کشور ایران هر لحظه امکان وقوع زلزله وجود دارد و افراد زیادی در این حوادث بی‌خانمان می‌شوند.

نتیجه‌گیری
تمایلات و خواسته‌هایی که در زمینه‌ی حفظ محیط زیست و هماهنگی با طبیعت شکل گرفته، این فرصت را پیش روی مهندسان و معماران قرار داده تا با رویکردی نو، از مسکن موقت و دائم با ویژگی پایدار در ابتدای هزاره سوم میلادی بهرمند شوند. اما ادامه‌ی توسعه و گسترش فن‌آوری ساختمانی کاغذ مستلزم طرح و اجرای فضاهایی پایدار و دائمی است که استحکام، عملکرد و ارزش زیباشناسانه در آنها لحاظ شده باشد.حال با توجه به شرایط کنونی ایران که هر لحظه خطر سوانح طبیعی همچون زلزله این سرزمین را تهدید می‌کند، آنچه اکنون عملی و قابل تصور به نظر می‌رسد، امکان استفاده از کاغذ در احداث بناهای موقت پس از سانحه است. تجربه‌ی تعبیه‌ی پناهگاه‌های موقت کاغذی برای اسکان زلزله‌زدگان ژاپن، ترکیه، هند و پناهجویان رواندایی ثابت کرده است که به‌کارگیری آن متريال موجب بروز مشکلات خاص و حاد نخواهد شد. به پشتوانه‌ی فن‌آوری ساختمانی کاغذ که توسط مهندسین کشور طراحی و اجرا شده، می‌توان نسبت به ایجاد بناهای موقت شهری و محله‌ای (مدرسه)، درمانی (درمانگاه و بیمارستان)، صحرایی، فرهنگی-مذهبی (نمارخانه)، اداری (دفاتر) و یا نمایشگاهی و استقرار ستادهای معینی در مناطق سانحه دیده، اقدام کرد. سازمان حوادث غیرمترقبه ضمن آگاهی از این شیوه‌ی معماری می‌تواند پیش از بروز هرگونه حادثه‌ی طبیعی، امتیاز خرید خانه‌های پازل‌های مقوایی را تهیه کرده و نحوه‌ی نصب آنها را به افراد غیرمتخصص آموزش دهد تا جهت استقرار افراد بازمانده از حوادث طبیعی مورد استفاده قرار گیرند و خود و افراد حادثه‌دیده را با این خانه‌های موقت تجهیز کند تا در زمان نیاز، کارایی مفید و لازم را داشته باشند.

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

منابع
پور احمد، احمد. بررسی ابعاد بحران و پیشگیری از زلزله، انتشارات سازمان مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، تابستان 1388.
سرتیپی، محسن. آسیب‌‌شناسی مناطق زلزله‌زده در ایران: تجربه‌ی منجیل و بم. تهران: نشریه‌ی آبادی (شماره‌ی 60)، پاییز 1378.
Mc Quaid, Matilda. Shigeru Ban. Hong Kong: Phaidon, 2010. Mcquaid, Matilda. Shigeru Ban. China: Pltaidon, 2003. Garcia, Belen. Earthquake Architecture (new construction Techniques for earthquake disaster prevention). Newyork: loft Publications S.L. and HBI, 2000. www.irch.com/article/paper-recycling www.iranpanel.com/archive/index
The movie: Final Project Shigeru BanSustainable Architecture www.nightarchitects.com www.noormags.com www.longcountdown.com www design-aerobics .com
http://www.shigerubanarchitects.com/works/1995_paper-house http://www.dma-ny.com/site_sba/page_id=331 http://www.dezeen.com/2013/08/06/shigeru-ban-completes-cardboard-cathedral-in-christchurch http://www.archdailycom/413224/shigeru-ban-completes-cardboard-cathedral-in-new-zealand/