سرمقاله
واقعیتگرایی در برابر قراردادگرایی، شهریار خانیزاد (دبیر جایزهی ساختمان سال ایران)

تاریخ معماری، تاریخ عقد قراردادهایی است که وظیفه داشتند معماری را توجیهپذیر نمایند. قراردادهایی که از روانشناسی تا سبکهای هنری و حتی سیاست را شامل میشدند و باید در نقش منشأ شکلگیری اثر معماری، معماری را نزد مخاطب قابل قبول میکردند. اتخاذ این روند در طی حداقل چهار قرن اخیر باعث شده است که امروز، معماری به بیرون از مرزهای خود تبعید شود. دانشجوی معماری باید در مورد تفکر معماری، به منابعی خارج از معماری مراجعه کند. معماران از سویی به سوی دیگر، از هنر تا علم پرتاب میشوند، درحالیکه در نهایت، اثر آنها یک اثر معماری است ــ نه بیشتر و نه کمتر! هرچند برخی این را یک گام مثبت ارزیابی میکنند که باعث میشود معماری با دیگر هنرها و حرف ترکیب شود و آن را عاملی بر غنای معماری میدانند، ممکن است تمام این ماجرا در نهایت به کاهش غلظت معماری، ارزش فضای معماری و مؤلفههای ذاتی این تخصص منجر گردد. کاهشی که به مرور زمان باعث تغییر هویت و تعریف معماری می شود و حتی به حذف آن ختم خواهد شد. آیا ما حقیقتاً اکنون نیز به این قراردادها نیاز داریم؟ آیا اساساً امروز توجیه در معماری جایگاهی دارد؟ در عصر سفسطهچینی و رسانههای موازی که یک خبر بسیار ساده و شفاف را هریک براساس منافع خود، یا بدون گردآوری کامل اطلاعات ــ صرفاً برای عقب ننشستن و جا نماندن از دیگر رقبا ــ ناقص و اشتباه ابراز میدارند و تنها گذر زمان است که واقعیات را مشخص میکند، به نظر میرسد دل بستن به قراردادها امری عبث باشد. جایزهی ساختمان سال ایران، واقعیتی است در برابر قراردادهایی که برای تعریف و به ظن برخی، ارتقای معماری بسته شده بود. قراردادهایی که گذر زمان نشان داد چیزی جز خواب و خیال نبودند. معماری یک واقعیت است که باید براساس مؤلفههای بنیادین سازندهی «نیاز» شکلگیری آن، اهداف از پیش تعیین شده توسط کارفرما یا معمار یا کاربر یا واقعیات روز جامعهای که برای آن هزینه کرده است، بررسی شود.
انتشار فراخوان
دومین دورهی جایزهی ساختمان سال ایران در پاییز 1396 با حمایت مالی و انحصاری شرکت رویا طرح داخلی به مدیریت جناب آقای مهندس علی تمیز کار ــ که جدا از کارهای خیرخواهانه و انسان دوستانه بزرگ ترین حامی رویدادهای فرهنگی و معماری کشور هستند ــ فراخوان خود را به صورت رسمی منتشر نمود. این فراخوان به دو صورت چاپی و مجازی و بدون توجه به مرز بندی های موجود در رسانههای مختلف پخش گردید. معمارانی که تمایل به حضور داشتند، تا پایان زمان اداری 24 اسفند فرصت ثبت نام و ارسال آثار را داشتند. فراخوان حداقل در دو شماره از فصلنامهی هنرمعماری (پاییز و زمستان 1396) منتشر شد. این فراخوان همچنین در وبسایت رسمی مؤسسهی هنرمعماری، وبسایت خبری هنرمعماری آنلاین و وبسایتهایی دیگر که به مسابقات معماری و اخبار این حرفه علاقه داشتند، منتشر شد. بنرهای اطلاعرسانی و تبلیغاتی نیز حداقل در چهار وبسایت درج شدند. در این مرحله، تلاش شد با اطلاعرسانی به صورت پیامک، ایمیل و دیگر طرق، کلیهی اهالی حرفه از موضوع با خبر شوند تا فردی از رقابت عقب نماند.
مرحلهی نخست داوری: بررسی اولیه و اسناد آثار
فرایند نخست داوری در دفتر هنرمعماری و توسط برگزارکننده (هنرمعماری)، صرفاً به بررسی اسناد آثار و کامل بودن اطلاعات ارسالی و همچنین مطابقت با معیارهای اعلام شده توسط دبیرخانه ی جایزه ی ساختمان سال ایران گذشت. همچنین، نظر به اینکه تنها و تنها ساختمانهایی که در سال 1396 ساخت آنان به پایان رسیده بود ــ بدون توجه به سال طراحی ــ حق شرکت در جایزه داشتند، بررسی این معیار در دستور کار قرار گرفته بود. آثار طراحی داخلی، بازسازی، نوسازی، طراحی نما و مانند اینها هم حق شرکت در جایزهی ساختمان سال ایران (1396) را نداشتند. در این مرحله، از مجموع 25 اثر ثبت نام شده، 17 اثر از 14 دفتر معماری به مرحلهی دوم داوری راه یافتند.
مرحلهی دوم داوری: ژوژمان و دفاع از آثار
معماران 17 اثر مذکور، روزهای 21 و 22 فروردین در سالن کنفرانس کاخ نیاوران جهت ژوژمان در برابر داوران حضور یافتند. البته به این معماران پیشتر در مورد زمان دفاع خود و فرایند کار اطلاع رسانی شده بود و از همان زمان آغاز ثبت نام، یک مشاور از طرف برگزارکننده معین و معرفی شد که وظیفهی وی تنها و تنها همراهی و راهنمایی معماران، جهت ارائهی بهتر آثارشان بود. تمامی 7 داور جایزه نیز در این جلسات حضور داشتند. به غیر از ایشان، اصحاب رسانه، خبرنگاران، عکاسان، نمایندگان حامی (شرکت رویا طرح داخلی) و برگزارکننده (هنرمعماری) نیز در این جلسات حضور داشتند. همچنین تیم خبرنگاری برگزارکننده نیز در میکسد زون از پیش تعریف شده، با تکتک شرکت کنندگان مصاحبه و برنامهی پخش زنده داشتند. همکاران مطبوعاتی حاضر در جلسه نیز حق این را داشتند که آزادانه در تمام فضا فعالیت نمایند، با داوران گفتوگو کنند و کسب اطلاعات نمایند، از شرکت کنندگان مصاحبه بگیرند یا حتی برای رسانههای خود پخش زنده داشته باشند. در مجموعِ دو روز ، بیش از 10 ساعت پخش زنده از جلسهی داوری توسط رسانههای مختلف صورت گرفت که در نوع خود یک رکورد محسوب میشود. به بیانی سادهتر، گویی یک روز داوری به طور کامل پخش زنده شده است. در اینجا لازم به ذکر است برگزارکننده در تلاش است با هدف ماندگاری، کلیهی این فیلمها را در رسانههای رسمی خود بارگزاری نماید تا موجب گذر زمان نشوند و در همهی ایام در دسترس باشند.
بجز تیم معماریای که مشغول دفاع بود، دیگر معماران شرکت کننده در سالن بیرونی به انتظار فرارسیدن زمان دفاع خود بودند و حق حضور در جلسهی داوری دیگران را نداشتند. فرایند داوری در این مرحله شامل 20 دقیقه دفاع معمار از اثر خود با فرمت دلخواه (پاورپوینت، فیلم، اسلاید، شیت، کاتالوگ، ترسیم با دست و …) و 10 دقیقه پرسش و پاسخ معماران بود. چیدمان معماران براساس حروف الفبای نام معمار بود که در فرم ثبت نام درج شده بود. این دو روز به صورت کامل توسط 2 دوربین ضبط فیلم کاخ نیاوران و برگزارکننده با اطلاعرسانی قبلی به داوران و شرکت کنندگان، فیلمبرداری و آرشیو شده است. داوران در این مرحله میبایست نمرات خود را به صورت عددی و شفاف به معیارهای جایزه که توسط برگزارکننده مشخص شده بود، در برگههایی جدولبندی شده، وارد نمایند ــ این جداول نمره در ادامه (در همین شماره) به چاپ رسیدهاند. آثار شایستهی بازدید، آثاری بودند که بیشترین نمره را از میانگین کل کسب نموده بودند.حداکثر میانگینی که هر اثر میتوانست کسب نماید 100 امتیاز (هر داور در مجموع صد امتیاز، هر معیار 10 امتیاز) و حداقل صفر بود. در جداول داوری، در برابر برخی معیارها، هیچ عددی درج نشده است و از خط تیره بهره گرفته شده است که به معنای نبود توجه به آن معیار در اثر مورد بررسی است. در این نظام، بین صفر و خط تیره تفاوت معنایی وجود دارد. در میانهی هر روز داوری، پس از صرف ناهار، با تصمیم برگزارکننده، داوران راهی بازدید از بناهای فاخر موجود در مجموعهی فرهنگیـتاریخی کاخ نیاوران و بازدید از موزهها شدند. در روز نخست، کاخ اختصاصی نیاوران و در روز دوم، محوطهی کاخ و موزهی جهان نما مورد بازدید قرار گرفت تا هم رفع خستگیای برای داوران باشد و هم برای ما فرصتی جهت مستند سازی از زحمات داوران عزیز فراهم شود.
مرحلهی سوم داوری: بازدید از آثار
با برگزاری دو روز داوری پیوسته، 6 اثر توسط داوران شایستهی بازدید شناخته شد: دو اثر از لواسان، دو اثر از کردان، یک اثر در شهر تفت یزد، یک اثر در منطقهی درچهی اصفهان؛ این 6 اثر حداقل 65 امتیاز در مجموع کسب نموده بودند که شرح ریز نمرات کسب شده، در ادامه چاپ شده است. اطلاعرسانی لازم برای عموم جامعهی معماران در این زمینه صورت گرفت و هماهنگی بازدیدها نیز با همکاری معماران محترم انجام شد. در این مرحله، با کلیهی شرکت کنندگان جهت تشکر بابت حضور در جلسات دفاع تماس گرفته شد و به آنان ابلاغ شد که هر معماری که معترض به فرایند داوری است، حق نگارش اعتراض خود و انتشار آن را دارد. مقرر گردید اعتراضات ایشان در پایان همان شماره از هنرمعماری که در آن ساختمان سال چاپ میشود، منتشر گردند.
از روز شنبه 25 فروردین، علیرغم تعطیل رسمی کشور، بازدیدها آغاز شدند. در روز نخست، آثار کردان بازدید شدند ــ نه داوران و نه برگزارکننده تمایلی به انجام سریع داوریها نداشتند و بررسی دقیق و همهجانبه و تجربهی فضا در این مرحله حیاتی بود. در بازدیدهای حضوری نیز معماران فرصت آن را داشتند که از اثر خود دفاع نمایند، نظر کارفرما را به داوران ابلاغ کرده و آنان را از شرایط محیطی و فرهنگی پروژهی خود مطلع سازند. همچنین داوران گرامی فرصت تعامل و گفت و گو با کاربران و استفاده کنندگان از فضاهای فوق را جهت قضاوت، حرفه ای تر یافتند. در این بازدیدها نیز اصحاب رسانه، خبرنگاران، برخی معماران سرشناس یا همکاران برگزارکننده همراه بودند. هدف از این همراهی، شفافسازی، فرهنگسازی و برقراری تعامل بیشتر با اهل حرفه بود. هیچیک از این افراد حق اظهار نظر در داوری را نداشتند و حضور ایشان صرفاً برای انجام کار خبریشان بوده است. ناگفته پیداست این همکاری تا زمانی که مخل تمرکز علمی و ذهنی داوران نگردند، مورد تأیید برگزارکننده است.
26 فروردین نیز بازدیدهای لواسان صورت گرفت. این در حالی بود که پایتخت، میزبان باران سنگینی بود. جالب آنکه داوران با انگیزهای دوچندان به بازدید آثار لواسان اقدام نمودند، زیرا باران را عاملی مؤثر در درک بهتر حالوهوای آثار میدانستند ــ جدا از مسائل فنی و مشکلاتی که اصولاً ممکن است باران برای یک اثر معماری به وجود آورد. با دو روز استراحت، بازدیدها در روزهای چهار شنبه با اعزام همزمان دو تیم از داوران و برگزارکننده به اصفهان و یزد از فرودگاه مهرآباد تهران ادامه پیدا نمود. در این دو سفر، داوران در کنار بازدید اثر همراه با معمار و کارفرما، به بررسی سایت پروژه، بازدید از منطقه، تحقیق پیرامون معماری موجود و آثار تاریخی نیز پرداختند. بنابراین هر دو سفر، به دورهای تحقیقی شبیه بود که یک روز کامل وقت داوران را گرفت. تعداد داوران اعزامی به شهرهای دور از پایتخت نکتهای است که برگزارکننده تمایل دارد در دورههای بعدی با ضوابط بهتری به آن ورود نماید. برای مثال پیشنهاد شده است که داوری که بالاترین امتیاز را به اثر در مرحلهی دفاع حضوری داده است، در این سفر قطعاً همراه باشد و در نقش مدافع اثر نزد دیگر داوران انجام وظیفه نماید.
جلسهی پایانی داوری: انتخاب آثار و نگارش بیانیه
درحالیکه اطلاعرسانی بازدیدها در صدر اخبار معماری کشور بود، روز یکشنبه مورخ 2 اردیبهشت 1396، در محل دبیرخانهی دائمی جایزه (دفتر مؤسسهی هنرمعماری) بار دیگر داوران برای تصمیمگیری نهایی و انتخاب برندگان، دور یک میز نشستند. در این جلسه، هریک از داوران به ابراز نظر خود پیرامون جایزه و شرکت کنندگان پرداختند. داوران اعزامی به اصفهان و یزد نیز به ارائهی گزارش از بازدیدهای خود به دیگر داوران پرداختند. در نهایت، برندگان معرفی و با رأیگیری نهایی انتخاب شدند. خانهی کبوتر که به عنوان ساختمان سال ایران معرفی گردید، با اتفاق آرا (7 رأی از 7 داور) بدین افتخار نایل گشت. در مورد آثار تقدیر شده نیز روند به همین شکل و بنا بر پیشنهاد داوران صورت گرفت. بیانیهی هیئت داوران در همان جلسه، کلمه به کلمه نگارش و پرینت شد و در نهایت روی سربرگ مؤسسه، در سه نسخه چاپ شد و هر سه نسخه به امضای تمام داوران و برگزارکننده رسید که در ادامه تصویر این بیانیه نیز چاپ شده است و همچنین لازم به ذکر است که در این شماره پروژه های شرکت کنندگان در جایزه ی ساختمان سال ایران به ترتیب امتیاز های دریافتی از هیئت داوران آورده شده اند.
جشن معرفی ساختمان سال ایران
تیم اجرایی برگزارکننده به همراه حامی رسمی و انحصاری رویداد شرکت رویا طرح داخلی، نهایت تلاش خود را در برگزاری این جایزه در حد استانداردهای بینالمللی و حتی فراتر از آن داشتند. در همین چارچوب، موضوع برگزاری جشن در فضایی متناسب با موضوع و در شأن مهمانان در دستور کار برنامهریزان قرار گرفت. در ابتدا، ایدهی برگزاری جشن در بالکن برج نگین قلهک، با برنامهای بسیار سریع و فشرده مطرح شد و حتی تا مرز طراحی و انتشار محدود پوستر هم به پیش رفت، اما بازوی دیگر این تیم که روی ایدهی تالار آبی کاخ نیاوران کار میکرد خوشبختانه توانست مسئولین را به برگزاری این جشن در کاخ اختصاصی نیاوران راضی نماید. حضور در تالار آبی کاخ نیاوران برای برگزاری این جشن، قدمی رو به جلو برای کل جامعهی معماران بود، به نحوی که این هموارسازی باعث بهرهبرداری دیگر یاران خواهد شد؛ حتی مقرر بود در حاشیهی این برنامه از پروژهی مرمت دیوارهای کاشیکاری شدهی کاخ نیز بازدید به عمل آید که به دلیل فشردگی برنامه لغو گردید. بنابراین، جشن نهایی معرفی جایزهی ساختمان سال ایران و ضیافت عصرانه ی معماران در روز 5 اردیبهشت، عصر چهارشنبه، در تالار آبی کاخ نیاوران برگزار گردید. بیش از 200 معمار حرفهای، استاد دانشگاه، دانشجویان معماری همکار در جایزه که وارثان واقعی این تلاش ها هستند، مدیران مهندسین مشاور و دفاتر معماری و مسئولین حوزههای معماری و شهرداران برخی شهرها در این برنامه حاضر بودند. این برنامه نیز از پوشش کامل رسانهای و شفافیت مطبوعاتی برای خبرنگاران و عکاسان برخوردار بود. برنامه از ساعت 17 تا 19 ادامه داشت که در ادامه تصاویری از آن برای خوانندگان محترم ارائه خواهد شد.
میزان دستیابی به اهداف، بازخوردها و نتیجهگیری
برگزارکننده و حامی جایزهی ساختمان سال ایران، دست در دست یکدیگر به ارزشهایی بیش از سود مالی میاندیشند. از نظر ما، فرهنگ ایران نیاز به سرمایهگذاریها، فداکاریها، ایثارها، شفافسازیها و گفتوگوها دارد. جایزهی ساختمان سال ایران (1396) از همان زمان انتشار پوستر اولیه به دلیل روش داوری و تیم داوران، باعث پیشرفت جامعهی معماران شد و به گمان ما، شفافیت این جایزه در ادامه و انتخاب صحیح، منطقی و قابل دفاع بر اثرگذاری این جایزه افزوده است. در کنار این پیشرفتها ما معتقدیم جایزهی ساختمان سال ایران به عاملی برای تحرک و فرهنگ سازی معماری ایران شده است.
1. گروه برندهی ساختمان سال ایران به مدت هشت سال بود که حضور چندان پر رنگی در سال های اخیر در مسابقات معماری نداشت. جدا از علل این تصمیم که در این عرصه نمیگنجد، باید بدانیم که جایزهی ساختمان سال ایران باعث بازگشت برخی از معماران به گود مسابقات شده است. قطعاً حذف و عدم حضور هر معماری، در هر سطحی، در نهایت به ضرر معماری ایران است.
2. یکی از آثار تقدیر شده در این جایزه، پروژهی خود را فقط در این جایزه شرکت داد، زیرا معتقد بود در دیگر رقابتها هیچ توجهی به آن نخواهد شد. البته این واقعیت پس از برگزاری جشن بر خود برگزارکننده نیز آشکار گشت، اما این تصمیم نیز از مضرات مسابقات معماری است. ما باید بکوشیم از تمامی اقشار و افکار و شهرها، معماران را به چالش و رقابت دعوت نماییم. خودسانسوری و رسانهگریزی معماران به نفع معماری ایران نیست.
3. جالب است در عصری که رسانههای دیجیتال خیال میکنند یکهتاز عرصهی انتقال پیامها هستند، معماران یکی از آثار تقدیر شده (باغ اوتیسم)، اساساً با ارائهای بسیار ساده به موفقیت مطلوب خود رسید. این گروه، با ترسیم اسکیس بر روی تختهی وایتبرد موجود در جلسهی دفاع و تنها نمایش چند عکس در پایان، به مرحلهی آثار بازدیدی راه یافت و در نهایت نیز تقدیر شد. این مهم نشان میدهد محتوای دفاعیه و جان پروژه، خود، قویترین رسانه است.
4. یکی از آثار فینالیست و تقدیر شده (باغ اوتیسم) پروژهی خیریهای بود که براساس قوانین جایزه به دلیل خیریه بودن، به صورت رایگان وارد جایزه شده بود. کسی فکر نمیکرد اثری خیریه، در رقابتی که پروژههای میلیاردی با پرداخت ورودی حاضر هستند، مقامی کسب کند.
5. پول معیار برنده شدن نیست؛ چه بودجهی ساخت بنا، چه هزینهی تبلیغات بعدی. پروژههایی بس گرانتر در این کشور ساخته میشوند که هیچ افتخاری در پی خود ندارند. همچنین دهها میلیارد هزینهی ساخت و تبلیغات و اشغال بیلبوردهای شهر برای پروژهای میشود تا بفروشد، اما موفق نمیشود. تبلیغات و نام معماران نمیتواند بر تیم داوری آگاه و قدرتمند اثرگذار باشد. دو برندهی تقدیر شده در جایزهی ساختمان سال ایران (1396) برای نخستین بار در یک رویداد مفتخر به دریافت لوح و تندیس شدند. اثر برنده، که پیش از این پیرامون غیبت او بحث شد، در سال گذشته تنها در حاشیهی یک رقابت تقدیر شده بود!
6. به نظر ما و دوستان و داوران عزیز، جایزهی ساختمان سال ایران به شدت باعث ارتقای فرهنگ داوری شده است. نظر به حضور داورانی متعهد و حرفهای، فرایند داوری این جایزه، الگویی برای دیگر رویدادها شده و رفتار حرفهای در این جایزه باعث رشد اخلاق حرفهای نیز گشته است. چه در مرحلهی دفاع و چه در مرحلهی بازدید آثار، بسیاری از پندارهای منفی موجود در داوری سایر مسابقات اکنون کاملاً رفع شده است.
7. باید اذعان داشت روش داوری جایزهی ساختمان سال ایران در کنار داوران باعث پیشرفت شده است. ما امسال شاهد رشد بیشتر و چشمگیر شرکت کنندگان بودیم. این در حالی است که روش داوری ما سختتر شده بود، اما معماران بیشتری خود را به چالش کشیدند و این باعث افتخار ما به عنوان برگزارکننده است. امیدواریم این روش داوری که در آسیا و حتی جهان منحصربهفرد است در آینده باعث فخر و ارتقای جامعهی معماری و ایران عزیزمان گردد.
8. فرهنگ دفاع از یک پروژهی معماری چه در نوع بیان، نوع محتوا، روش ارائه و چه در باب ارائه دهندگان، ارتقا یافته است. همهی ما در حال تجربهاندوزی هستیم و جایزهی ساختمان سال ایران به این انباشت تجربه بسیار کمک مینماید. به اذعان خود معماران شرکت کننده، جلسهی دفاع و بازدیدهای حضوری باعث ایجاد نگرشی جدید در بین ایشان و همکاران و کارفرمایانشان شده است.
9. ارتقای فرهنگ گفتوگوی حرفهای معماران با یکدیگر به کمک برگزاری برنامههای مختلف و به بهانههای متنوع رخ داده است. درحالیکه وضعیت گفتمان ساده در بین معماران مشخص است، جایزهی ساختمان سال ایران جایگاه گفتمان انتقادی را با شفافسازی و رفتار حرفهای داوران و برگزارکنندگان ارتقا میدهد.
10. ارتقای فرهنگِ کار رسانهای و همکاری خبرنگاران و عکاسان با برگزارکنندگان نیز امری بود که در این جایزه رخ داد. اغلب رقابتهای رسانهها ــ بهخصوص اینکه برگزارکننده خود یک رسانه است و باید منطقاً با انحصار اطلاعات برای خود کسب اعتبار نماید ــ باعث عدم همکاری ایشان با یکدیگر و اطلاعرسانی دقیق میشود، اما در این جایزه حتی بعضاً دیگر رسانهها از رسانهی برگزارکننده جلوتر بودند و این از نظر برگزارکننده عیب نیست. حتی در این برهه دعوت شد که دیگر رسانهها به نقد جایزه بپردازند که نشان از حسن نیت برگزارکننده دارد.
باری، باید گفت این جایزه همچون کودکی است که برای رشد، پیشرفت و ارتقای سطح آن در سالهای آینده، نیازمند همدلی تمامی حرفهمندان، معماران عزیز کشورمان و اساتید محترم است چرا که این جایزه برای شخص و یا اشخاص خاصی نبوده و نیست، بلکه متعلق به تمامی جامعهی معماری ایران عزیزمان است و ما نیز در کنار دیگر رویدادها و فعالیتهای حرفه ای معماری کشور، مفتخریم گامی هرچند کوچک برای پیشرفت معماری کشورمان با یاری همهی شما عزیزان برداریم.