درون در برون؛ طراحی فضایی برای بروز نیازهای فردی‌-اجتماعی در بستر عمومی شهر

عرصه های عمومی، نیمه عمومی، خصوصی و همچنین چگونگی ارتباط آنها با یکدیگر، یکی از ویژگی های بارز معماری و شهرسازی ایران در گذشته است. همچنین فضاهای عمومی مثل فضای اجرای نقالی و تعزیه و زمین بازی چوگان، نمونه هایی از فضاهای شاد و پویای شهرهای قدیم ایران است. با وجود این پیشینه، امروزه تأمین نیازهای فردی بشر در عرصه‌ی خصوصی خانه به دلیل تغییر هویت مسکن و محدود شدن فضاها، تحت الشعاع قرار گرفته است. از طرف دیگر، حریم خصوصی افراد و نیازهای فردی‌ـ‌اجتماعی آنها در فضاهای شهری، به واسطه ی وسعت و تنوع روابط ایجاد شده و تراکم جمعیتی شهرهای بزرگ، متزلزل شده است. این در حالی است که وجود مکان های فردی در بستر عمومی، به برآورده کردن نیازهای اساسی انسان (از جمله تفریح) کمک می کند و ارزیابی جامعه از کیفیت یک محیط شهری را ارتقا می بخشد. همچنین محیط های شهری با تراکم بالا که دارای فرصت و شانس خلوت‌گزینی و انتخاب حریم خصوصی متناسب با زندگی سالم اجتماعی هستند، به طور پارادوکس‌گونه از تعامل پویا و پر‌بار برخوردار می شوند. بنابراین وجود فضاهایی در شهر جهت تأمین نیازهای فردی‌ـ‌اجتماعی ضروری به نظر می رسد؛ فضاهایی که در عین تجمع پذیری، امکان ایجاد حریم خصوصی برای افراد را فراهم نماید. چنین فضاهایی اجازه‌ی زندگی کردن را هم به صورت فردی و هم به صورت اجتماعی به شهروندان می دهند و فضاهایی را برای تفریح و سرگرمی، بازی، تفکر و غیره در درجات مختلفی از عمومی، نیمه‌عمومی، نیمه‌خصوصی و خصوصی ایجاد می کنند.
از این رو، هدف از انجام این پروژه دستیابی به ویژگی هایی است که به وسیله ی آنها می توان فضایی متناسب با نیازهای فردی‌ـ‌اجتماعی انسان در بستر عمومی شهر ایجاد کرد، به طوری که هم زمان و هم امکان تعامل و بازی را به وجود آورد و هم خلوت گزینی و تفریح را امکان پذیر کنند. تعریف عرصه‌ی عمومی، وابسته به عرصه ی احیاگر خصوصی است و نمی توان آن را موجودیتی مستقل از عرصه ی خصوصی دانست، بلکه این دو کاملاً به یکدیگر وابسته اند و حتی قابلیت تبدیل به یکدیگر را دارند. بنابراین مفهوم مرز و نوع برخورد با آن برای تجسد کالبدی این دو عرصه نقشی اساسی ایفا می کند. با تعریف مرزی انعطاف پذیر بین عمومی و خصوصی می توان در عین تعریف موجودیت فرد از تزلزل و گسست رابطه  و تعاملات اجتماعی نیز جلوگیری کرد، با ایجاد سلسله‌مراتب فضایی از عمومی به خصوصی، این دو را به یکدیگر تبدیل نمود و از عمومی ترین حالت به یک خلوتگاه عمومی رسید. محدوده ی دروازه دولت از بین سه سایت پیشنهادی، به عنوان بستر طرح انتخاب و پس از ارائه ی آلترناتیوهای طراحی، فضاهای مورد نیاز تعریف، جانمایی و به صورت کامل طراحی شده است.
سایت موردنظر در مرکز شهر اصفهان در انتهای محور چهارباغ عباسی واقع شده است. این سایت در یک گره‌ی اجتماعی در تقاطع با محورهای عملکردی‌ـ‌ترافیکی مؤثر شهر واقع شده است. در زمان صفویه (قرن14میلادی) در محدوده‌ی دروازه دولت باغ وسیعی با یک کوشک در میانه وجود داشته است. کوشک این امکان را فراهم می‌نمود که مهمانان خاص حکومتی بتوانند تمام شهر را از آن نظاره کنند. در حال حاضر، بنای جدید جهان‌نما به عنوان یک کاربری مختلط تجاری، اداری، فرهنگی جایگزین آن باغ تاریخی گردیده است که کاملاً از لحاظ هماهنگی با زمینه (context)، عملکرد و توجه به مباحث زیبایی‌شناسی، سیما و منظر متناقض با بافت خود می باشد. توده‌ی حجیم ساختمان، هویت تاریخی‌ـ‌فرهنگی و اجتماعی محدوده‌ی دروازه دولت را در خود مدفون و به دست فراموشی سپرده است. این در حالی است که در چنین سایتی وجود یک فضای باز شهری (open apace) و فضای سبز انتظار می‌رود که متأسفانه با یک توده‌ی حجیم جایگزین شده است. بر این اساس، با در نظر گرفتن مبانی مرمت شهری (urban restoration) و نیز با ایده‌ی فاز بندی کردن اجرای پروژه، طرح پیشنهادی ارائه گردیده است.
برنامه ی فضایی پیشنهادی به گونه ای است که به همه‌ی اقشار هم از نظر فرهنگی و هم تقسیم‌بندی سن پاسخگو باشد. کاربری‌هایی مثل نقالی، گلدان شهری و جشن آب پاشی دارای پیش‌زمینه‌های فرهنگی است و برای کاربران مأنوس می‌باشد. با توجه به مفاهیم گفته شده و نیازهای سایت، برنامه‌ی فضایی به صورت زیر ارائه می شود (جداول 1 و 2). کاربری های تأکید شده در جداول، در برنامه‌ی فضایی بیشترین مسؤلیت را به عنوان play space و fun place در کل مجموعه به عهده دارند که در درجات مختلفی از عمومی، نیمه‌عمومی، نیمه‌خصوصی و خصوصی جانمایی شده‌اند.
پس از انتخاب سایت، نحوه‌ی نگرش به محدوده بسیار واجد ارزش می‌باشد. در این خصوص، سه گزینه‌ی طراحی ارائه گردید؛ گزینه‌ی اول به دلیل عدم پاسخگویی به ترافیک سایت رد شد، گزینه‌ی دوم به دلیل اینکه نفوذ‌پذیری عابر پیاده را به سایت کاهش می‌دهد، کنار گذاشته شد و در مورد گزینه‌ی سوم، ترکیبی از ویژگی‌های دو آلترناتیو یک و دو می‌‌باشد و به عنوان گزینه‌ی مناسب انتخاب گردیده است. دو ویژگی اصلی این گزینه عبارتند از در نظر گرفتن شرایط مطلوب برای پیاده و سواره به صورت توأم و همچنین فاز‌بندی طراحی و اجرای پروژه.
در این راستا، در فاز اول طراحی، فضای مقابل شهرداری مرکزی اصفهان و محدوده‌ی مثلثی کناری و نیز فضاهای باز موجود در روبروی ساختمان جهان‌نما به عنوان یک پلازای شهری در نظر گرفته شده است. در فاز دوم، ساختمان جهان‌نما از روی درز انقطاع موجود جدا و حذف شده و این فضا به پلازای فاز اول اضافه می‌گردد، همچنین شریان‌های دسترسی سواره‌ی موجود به صورت فعلی باقی می‌ماند. در فاز سوم محدوده‌ی باقیمانده‌ی ساختمان جهان‌نما به صورت کامل حذف می‌گردد. راستای چهار‌باغ پایین به وسیله‌ی دور برگردان در انتهای سایت مذکور به راستای تفریحی چهار‌باغ متصل شده و بدنه‌ی شرقی خیابان باب‌الرحمه جهت پاسخگویی به حجم ترافیکی تعریف می‌شود. در این میان، سایت طراحی با محور تاریخی چهار‌باغ که به صورت پیاده در نظر گرفته شده، کاملاً عجین می‌شود، همچنین در این گزینه، کلیه‌ی شریان‌های موجود حفظ گردیده و خیابان باغ گلدسته نیز که هم اکنون از امتداد، در حال آزاد‌سازی می‌باشد، به عنوان یک محور دسترسی اصلی نقش عمده‌ای در ارتباطات سواره‌ی اطراف بر عهده دارد. از مزیت‌های این گزینه می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
• بر‌خلاف آلترناتیو دوم که دارای مشکلات حقوق مکتسبه و مالکیت می‌باشد و تحقق‌پذیری آن تقریباً غیر‌ممکن می‌باشد، اینگونه دارای افق بلند مدت می‌باشد و ضمن تعریف فازبندی در پروژه، رویکرد مرمت شهری را نیز لحاظ نموده است.
• این گزینه امکان هماهنگی سایر اقدامات عمران شهری از جمله اقدامات ترافیکی، تسهیلات شهری و غیره را هم‌راستا با اجرای پروژه‌ی حاضر فراهم آورده است و در جهت ارتقای حضور‌پذیری پیاده و استفاده‌ی مطلوب سواره عمل می‌نماید.
پس از مشخص شدن رویکرد طراحی و نحوه‌ی برخورد با عوامل تأثیر‌گذار بر سایت، ایده‌های طراحی به شرح زیر لحاظ گردیده است:
1- الهام گرفتن از هندسه‌ی شبکه‌ای و شطرنجی باغ های صفوی
2- در نظر گرفتن راستای محور سبز چهار باغ عباسی به عنوان الگو و تکرار این الگو در داخل محدوده‌ی سایت
3- عجین شدن راستای تاریخی و پیاده در خیابان سپه با سایت و اتصال پلازای جدید با میدان نقش جهان
4- استفاده از الگوی گودال‌باغچه با توجه به بافت شطرنجی بر‌گرفته از شبکه‌ی باغ های صفوی، در قسمت‌هایی از این شبکه‌ها گودال‌باغچه در نظر گرفته شده است. این ایده با در نظر گرفتن ویژگی‌های زیر در طرح ارائه شده است:
الف: الگوی گودال‌باغچه یک الگوی شناخته شده در معماری سنتی ایران می‌باشد که کاملاً با شرایط اقلیم‌های شهرهای گرم‌و‌خشک مثل اصفهان سازگار می‌باشد.
ب: با توجه به اینکه سایت مورد نظر در محدوده‌ی بافت تاریخی اصفهان قرار دارد، لذا از نظر ارتفاعی دارای محدودیت‌های ویژه می‌باشد، استفاده از گودال‌باغچه این شرایط را فراهم می‌نماید که قسمتی از حجم و کاربری‌های مورد نظر در زیر زمین تعبیه گردد و در ضمن، شرایط مناسب برای دید و منظر به محدوده‌ی تاریخی اطراف سایت را تأمین نماید.
ج: اختلاف ارتفاع ایجاد گردیده توسط گودال باغچه، به مرز‌بندی فضاهای عمومی و خصوصی کمک می‌نماید.
5 – جا‌نمایی نشانه‌ی شهری در محل تلاقی راستای تفریحی‌ـ‌تاریخی چهار‌باغ عباسی با راستای تاریخی سپه به عنوان یک چشم‌انداز مطلوب

نام پروژه: درون در برون؛ طراحی فضایی برای بروز نیازهای فردی‌-اجتماعی در بستر عمومی شهر
طراح: مه‌لقا آسایش
گروه طراحی: گروه معماری سادبن
محل پروژه: اصفهان، میدان دروازه دولت
پست الکترونیک: asayesh.mahlegha@yahoo.com