تحلیل و بررسی ساختمان موزهی آبگینه و سفالینهی تهران
مرضیه طبائیان و حسن طرفه*
عکس‌ها: ارسیا سروشفر
مقدمــه
موزهی آبگینه و سفالینهی تهران یکی از زیباترین و نفیس ترین موزههای ایران است. عمارت اصلی موزه و ساختمانهای جنبی آن از بناهای ارزشمند اواخر قرن 13 هجری است و بسیاری از ویژگی‌های بناهای دوره‌‌ی قاجاریه را داراست. ساختمان مذکور حدوداً 85 سال پیش برای یکی از صاحب‌منصبان دوره‌‌ی قاجار به نام احمد قوام (ملقّب به قوام السلطنه) ساخته شد و تا سال 1332 مورد استفاده‌ی وی قرار داشت. پس از وی، ساختمان به مدت 7 سال به سفارت مصر واگذار شد. برای مدتی نیز بانک بازرگانی آن را به تصرف خود در آورد و نهایتاً در سال 1355 شمسی، ساختمان به دفتر فرح دیبا فروخته و پس از تعمیرات اساسی و مهم تصمیم به ایجاد موزه‌ای در آن گرفته شد. تغییر و تبدیل ساختمان با تجهیزات موزه‌ای به وسیله‌‌ی سه گروه از مهندسین ایرانی، اتریشی و آلمانی زیر نظر هانس هولاین (Hans Hollein)، مهندس معمار اتریشی، صورت پذیرفت.
موقعیت بنا
این مجموعه که در خیابان جمهوری، خیابان سی تیر، واقع شده در گذشته به واسطه‌ی نام کوچه‌ی جنب آن به «باغ نوبهار» معروف بوده است. کل مجموعه شامل چهار ساختمان است که دو ساختمان اول و دو ساختمان بعداً به آن افزوده شده است. از معمار هنرمند این بنا نه در شواهد و نه در تزئینات بنا هیچ نامی برده نشده است. ورودی ساختمان از سمت شرق است و به خیابان سی تیر راه دارد. در قسمت شمالی و شرقی محوطهی بنا، کوچه‌ی کم عرضی قرار گرفته است.
فضاهای مختلف ساختمان
ساختمان موزه با زیر بنای 1040 مترمربع، در باغی به وسعت 7200 مترمربع قرار دارد. طرح بنا، هشت گوش بوده و ستون‌‌های کاذبی در قسمت ورودی آن ساخته شدهاند. بنا دارای دو طبقه و یک زیرزمین است. طبقهی همکف از طریق یک پلکان چوبی دوطرفه به سبک معماری روسی، با طبقهی بالا ارتباط پیدا می‌کند. سرسرای موزه که تا پیش از استقرار سفارت مصر در این محل به شکل گنبد ساخته شده بود، توسط مصریها به صورت مسطح درآمد.
زیرزمین بنا که امروزه محل کتابخانه‌ی موزه است، بیشتر حال و هوای معماری سنتی ایران را دارد. این کتابخانه شامل 2000 جلد کتاب به زبان انگلیسی و 1100 جلد کتاب به زبان فارسی در زمینهی سینما، تئاتر، معماری، نقاشی، موسیقی، عکاسی، تاریخ هنر و باستانشناسی بوده که مورد استفاده‌ی عموم قرار دارد. کاربرد گسترده‌ی در و پنجرهها با آرایش‌های گوناگون در معماری سنتی ایران، معمار بنا را بر آن داشته که به جای استفاده از ایوان از پنجرههای دوگانه استفاده کند. (در فرهنگ معماری این پنجرهها به پنجرههای ایرانی یا ونیزی مشهورند)، به این ترتیب که در پشت پنجرههای شیشهای، درهایی چوبی تعبیه شده که تنظیم نور و حرارت داخلی ساختمان را امکانپذیر می‌‌‌سازد. سبک کلی معماری این بنا مانند بسیاری از ساختمانهای دوره‌‌ی قاجار، تلفیقی از معماری سنتی ایران و معماری سدهی نوزدهم اروپاست.
تزئینات ساختمان موزه
نوع تزئین در نمای بیرونی به صورت آجرکاری و در نمای داخلی به شکل، گچبری، آینه‌‌‌کاری و منبت‌‌‌کاری است. در نمای بیرونی ساختمان، حدود 60 نوع آجر در طرح‌‌‌‌‌‌های مختلف با نقوش هندسی و گل و بوته‌‌‌ی به کاررفته که یادآور هنر ظریف آجرکاری دوران سلجوقی است. گچبری های نمای داخلی شامل سه دوره است:
الف: گچبری‌‌‌هایی که در زمان قوام‌‌‌‌‌‌السلطنه در سراسرها و قسمت‌‌‌هایی از تالار انجام شده است.
ب: گچبری هایی که توسط مصریها و زمانی که ساختمان در اختیار سفارت مصر بود، به سبک غربی انجام شده و نمونههای آن را می توان در تالارهای مینا، بلور و زیرزمین موزه مشاهده کرد.
ج: گچبری‌‌‌هایی که در سال 1362 شمسی به شکل خط و نقاشی در سرسرای بالای موزه ایجاد شده است.
در سرسرای بالای موزه، در حاشیه‌‌‌‌‌‌ی گچبری‌‌‌‌‌‌ها آینه‌‌‌کاری به شکل ترنج و نقوش هندسی دیده می شود. همه‌‌‌ی درها، سردرها و کناره های پلکان موزه منبت‌‌‌کاری شدهاند و بیشتر طرح‌‌‌‌‌‌های تزئینی آن دارای گل و برگ است. بدین وسیله عناصر تزئینی معماری، از آینه‌‌‌کاری و گچبری گرفته تا منبّت و آجرکاری همگی سعی در ایجاد فضای متنوع و چشمگیر دارند. لازم به ذکر است مصالح به‌‌‌کاررفته در بنا از آجر و ملات گل، گچ و آهک است.
در جوار ساختمان موزه، عمارت دیگری‌‌‌ست که از نظر قدمت همزمان با ساختمان موزه بنا گردیده است. این ساختمان در دو طبقه با آجرکاری‌‌‌‌‌‌ها و پنجره های مشبّک زیبایی ساخته شده و تقریباً قرینه‌‌‌ی موزه است، این بنا به نام «فرهنگسرای نوبهار» موسوم و محل اقامت خانواده‌‌‌ی قوام بوده است و در حال حاضر موقّتاً در اختیار بنیاد سینمایی فارابی قرار دارد.
مرمّت و احیاء بنا
در زمان بازسازی و مرمت ساختمانهای فوقالذّکر به منظور تکمیل مجموعه، در طرفین بنای اصلی، ساختمانهای جانبی زیبایی هماهنگ با ساختمان موزه و فرهنگسرا جهت امور اداری و نمایشی ساخته شدند. در معماری ساختمانهای افزوده، حریم بناها و حتا ارتفاع مناسب (به نسبت ساختمان موزه و فرهنگسرا) رعایت شده است و هدف حفظ سبْکِ اصلی بنا بوده است.
طرحی که برای احیاء و بازسازی این ساختمان‌‌‌‌‌‌ها ارائه شد، شامل یک مجموعه‌‌‌ی کامل فرهنگی هنری بود. بر اساس طرح، مجموعه دارای بخش‌‌‌هایی چون موزه، کتابخانه، سینما، سالن نمایش تئاتر عروسکی، کارگاه سفال، محوطهی نمایشی در فضای باز، کلاس‌‌‌های آموزشی، رستوران، پارکینگ و کارگاه سفال و کارگاه مرمت است. در گذشته بخش‌‌‌های یادشده همگی سبب ایجاد تسهیلاتی در مجموعه می‌‌‌‌‌‌شدند مجموعه‌‌‌ی فرهنگی موزهی آبگینه و فرهنگسرای نوبهار در 22 بهمن ماه سال 1359 شمسی افتتاح شد و تا مدتی نیز به فعالیت‌‌‌هایی که برای آن در نظر گرفته شده بود ادامه داد.
• بررسی فضاهای داخلی موزه
تالار سمعی و بصری:
در این تالار با چگونگی حفاری یک محل برای مطالعات باستانشناسی آشنا می‌‌‌شویم. به طور کلی در حفاری‌‌‌های باستانشناسی دیده شده است که آثار به صورت لایه لایه بر روی هم قرار گرفته‌‌‌‌‌‌اند؛ به این صورت که آثار تمدنهای متوالی گاهی در یک مکان یا با فاصله‌‌‌‌‌‌ای نزدیک به هم مشاهده می‌‌‌شوند. بر روی دیوار تالار، جدول گاه‌‌‌شماری نصب شده که نشان می دهد سرزمین ایران چقدر قدمت دارد و مقایسه‌‌‌‌‌‌ای نیز میان آن با سایر تمدنهای باستان صورت گرفته است. نقشهای نیز وجود دارد که مکان‌‌‌‌‌‌های باستانی ایران بر روی آن مشخص شدهاند و محل استقرار اقوام و تمدنهای ایرانی بر روی تپه‌‌‌ها، محل‌‌‌‌‌‌ها و میزان پراکندگی آنان نشان داده شده است.
تالار مینا:
در این تالار اشیاء شیشهای و سفالین متعلق به هزاره‌‌‌‌‌‌های اول و دوم پیش از میلاد (شامل لوله‌‌‌های شیشهای زیگورات چغازنبیل، مهره‌‌‌های تزئینی، عطردان‌‌‌های شیشهای و سفالهای اولیه‌‌‌ی بدون لعاب و بدون نقش، و سفالهای نقش دار با تزئینات هندسی، حیوانی و گیاهی) به نمایش درآمده که هر بیننده‌‌‌‌‌‌ای را مسحور خود می‌‌‌سازد.
تالار بلور:
در این تالار آثار شیشهای مربوط به هزاره‌‌‌ی اول پیش از میلاد تا اوایل اسلام با تزیینات قالبی، مهر زده یا استامپی، نقشهای تراش و فشرده در قالب و دمیده شده در قالب‌‌‌های نقش‌‌‌دار عرضه شده است. ظروف کوچک شیشهای که کاربرد پزشکی یا آیینی داشته‌‌‌اند نیز در این مجموعه دیده می‌‌‌شوند.
تالار صدف:
در تالار صدف سفالهای سدههای سوم تا هفتم هجری قمری عرضه شده است. در اینجا با نمونههای سفال در اوایل اسلام و کاربرد خطوط کوفی تزئینی، همچنین یادگارهایی از قوم‌‌‌مندایی (مغتسله) روبه‌‌‌رو می‌‌‌شویم که نمونه‌‌‌‌‌‌هایی از ظروف شیشهای زیبا، تحول عظیم صنعت شیشه در ایران را نشان می‌‌‌دهد. در این دوران روش جدیدی برای تراش شیشه ابداع گردید که عبارت بود از تراش عمیق زمینهی ظرف و به جاگذاشتن نقشهای اصلی که به صورت نقش برجسته بر سطح اشیاء ایجاد میشد. همچنین نمونههای زیبایی از نقاشی بر روی شیشه که به نام «مینایی» معروف است و تعدادی از اشیاء شیشهای ساخت سوریه نیز که در سدهی ششم هجری قمری ساخته شده به نمایش درآمده است.
تالار زرین:
در اینجا نمونه سفالهای سدههای چهارم تا هفتم هجری قمری شامل ظروف زرین‌‌‌‌‌‌فام و مینایی دیده می‌‌‌‌‌‌شود که بسیاری از این ظروف با نقشهای زیبا و صحنه‌‌‌‌‌‌هایی از داستان‌‌‌‌‌‌های حماسی و با خطوط زیبایی محتوی اشعار، ضرب‌‌‌‌‌‌المثل‌‌‌ها و ادعیه است تزئین شدهاند.
تالار لاجورد (1):
در سدهی ششم هجری قمری در فرم و تزئینات ظروف سفالی لعاب فیروزهای تغییراتی داده شده که بیشتر در گرگان ساخته میشد. این ظروف شامل ظروف دوپوست، نقشهای برجسته، نقاشی روی لعاب، نقاشی‌‌‌های قلم مشکی، مجسمه‌‌‌‌‌‌های حیوانات و اشیاء تزئینی است.
تالار لاجورد (2):
در این تالار جز در یک مورد، آثار شیشهای متعلق به سدههای یازدهم تا سیزدهم هجری قمری (دوران صفویه و قاجار) است. ظروف ساده‌‌‌ترند و نقش کمتری دارند و قطعاتی از کاشی لعاب‌‌‌‌‌‌دار با نقوش شاهنامه نیز به چشم می‌‌‌خورد.
سرسراها:
در سرسرای طبقهی اول سفالینه‌‌‌‌‌‌های پیش از تاریخ و معاصر از جمله خمره‌‌‌ی سفالین با نقش حماسه‌‌‌ی گیل‌‌‌گمش1 به نمایش گذاشته شده است. از طریق پلکان چوبی که به شکل نعل اسب ساخته شده به سرسرای طبقهی دوم وارد می‌‌‌شویم. در این بخش نیز اشیاء آبگینه و سفالینهی دوران اسلامی جلب نظر می‌‌‌کنند. این اشیاء شامل ظروف مختلف شیشهای متعلق به سدههای چهارم تا ششم هجری هستند.
سفالینه‌‌‌‌‌‌های موجود در این بخش نمایشگر تکنیک‌‌‌‌‌‌های مختلف تزئینی هستند از جمله نقّاشی زیر لعاب، پوشش لعاب گلی با نقاشی رنگارنگ، لعاب فیروزهای، سایه‌‌‌کاری (سیلوئت) و مشبک یا سوزنی. همچنین به منظور معرفی سفالگری و آبگینه‌‌‌ی معاصر در دو ویترین به معرفی آثار هنرمندان معاصر کشورمان پرداخته شده است.
*) مرضیه طبائیان، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی
واحد خوراسگان
حسن طرفه، دانشجوی رشته معماری دانشگاه آزاد اسلامی
واحد خوراسگان (مرکز هرند)
مطالب مرتبط
