باغِ تاریخی خان (ناصریه، یزد)، اثر محسن عباسی هَرُفته
دومین دوره جایزه مرمت، رتبه دوم

معرفی
باغِ تاریخی خان از بناهای دوره‌ی ناصرالدین‌شاه قاجار محسوب می‌شود که توسط یکی از حاکمان وی در یزد بنا شد. باغ، فضاهایی چون عمارت، سردر و ورودی به‌انضمام مجموعه‌ی اقامتی خدمه، حمام و همینطور کوشک (عمارت اصلی) و از همه مهم‌تر باغ انار وسیعی به همراه تک‌درختان مثمر دیگر در لابه‌لای آن دارد. این باغ بر سر راه قدیم یزد-تفت قرار داشته و به همین دلیل عناصر رفاهی جهت رفاه کاروانیان چون ساباط، آب‌انبار، قهوه‌خانه و صفه‌های استراحت موقت در مجاورت عمارت ورودی و حاشیه‌ی جاده‌ی مجاور باغ تعبیه شده است. کوشک یا عمارت اصلی این باغ به لحاظ طرح، با دیگر باغ‌های یزد متفاوت و بیشتر متاثر از سبک رایج دوره‌ی قاجار در تهران است؛ این امر به واسطه‌ی مراودات بسیار حاکم یزد با دربار تهران در این دوره است. عرصه‌ی باغ در حدود 5/6 هکتار و زیربنای عمارت ورودی (شامل سردر، هشتی و دالان ورودی، خانه‌ی خدمه، حمام و آب‌انبار) 1600 متر مربع و عمارت اصلی (کوشک) در سه طبقه (زیرزمین، همکف و اول) در مجموع 1450 متر مربع است.
این بنا پس از انقلاب به تملک مجموعه‌ی الغدیر یزد در‌می‌آید و دخل‌و‌تصرفات پراکنده و عموما نامناسبی در آن صورت می‌گیرد تا آنکه در سال 1389، زمانی‌که در وضعیت نامطلوبی به‌لحاظ سازه‌ای و معماری به سر می‌برد و کاربری مشخصی نداشت، توسط این مشاور طرح مرمت و احیای آن انجام شد و در سال 1392 عملیات اجرایی آن به پایان رسید.
طرح مرمت و احیا
طرح مرمت و احیای این ساختمان با هدف تغییر کاربری به مرکز فرهنگی-رفاهی، در دستور کار این مشاور قرار گرفت. سوئیت‌های اقامتی، رستوران، کافی‌شاپ، حمام سنتی و بخش‌های اداری و مدیریتی از مهم‌ترین کاربری‌هایی بودند که از طرف کارفرما برای این مجموعه در نظر گرفته شده بود. عناصری چون آب‌انبار، فضای سبز باغ و نظام آب‌رسانی باغ نیز مورد مرمت و بازسازی قرار گرفتند. چیدمان و محل استقرار این کاربری‌ها در پلان طرح بازسازی معرفی شده است.
در طراحی فضاها، مبتنی بر کاربری جدید، سعی شد تا چارچوب‌های فضایی اصیل باغ مخدوش نشوند و خوانایی خود را از دست ندهند، برعکس، عناصر افزوده‌شده در قالب طرح، در مسیر نظامات فضایی باغ تاریخی قرار گیرند. این عناصر با شناخت دقیق سبک بنا و با استفاده از مهارت استادکاران سنتی طراحی و اجرا شدند. از همه مهم‌تر با توجه به اینکه باغ یک بهشت زمینی در اقلیم یزد محسوب می‌شود، در طی فرایندی دشوار و پیچیده، فضای سبز باغ و نظام آب‌رسانی آن بر مبنای مصاحبه با معمّران، نقشه‌های قدیمی و شواهد موجود، بازخوانی و بازسازی شد. شاید پیچیده‌ترین مسئله‌ی این پروژه پایبندی به اصالت‌های مجموعه از یک‌ سو و پاسخ‌گویی به نیازهایی بود که در کاربری جدید پاسخ به آنها اجتناب‌ناپذیر می‌نمود. بر این اساس سعی شد باغ با حفظ اصالت‌ها، دوباره احیا و در جریان زندگی مردم شهر قرار گیرد چرا که در نظریه‌های نوین حفاظت، بهترین نوع حفاظت از یک بنای تاریخی، قرار دادن دوباره‌ی آن در چرخه‌ی زندگی است.
با توجه به فرسایش کلی بنا، محدوده‌ی مداخلات پروژه، کل مجموعه را شامل می‌شود. برای رفع آسیب‌ها و پیچیدن نسخه‌ی درمان باغ، اصول زیر مد‌نظر قرار گرفت:
• بازگرداندن اصالت و یکپارچگی از‌دست‌رفته به بنا
• واکاری درختان از بین رفته مطابق نقشه‌ی کاشت اصیل
• حداقل مداخله
• خواناسازی حداکثری وضعیت اصیل بنا
• استفاده از شیوه‌های بومی ساخت در فرایند مرمت بنا
• استفاده از مصالح بومی در مرمت بنا
• استفاده از استادکاران بومی محل در فرایند مرمت
• تناسب بین کاربری جدید و ظرفیت‌های بنا
مهم‌ترین مداخلات صورت گرفته بر اساس اصول یاد‌شده، فهرست‌وار شامل این موارد می‌شود:
1. آزادسازی حریم مجموعه و پاک‌سازی آن از ساخت‌و‌سازهای بی‌ارزش اخیر (مانند سردر اصلی ورودی مجموعه که در سال‌های اخیر کاملا تغییر شکل یافته بود، مطبخی که در جبهه‌ی غربی عمارت اصلی الحاق شده بود و…)
2. استحکام‌بخشی سازه‌ی فرسوده‌ی مجموعه با بهره‌مندی از روش‌های حفاظتی (مانند استحکام‌بخشی پی سست پیرامون عمارت، مهارکشی و کلاف‌بندی دیوار جبهه‌ی شمال‌شرقی عمارت اصلی که کاملا رانش کرده بود و…)
3. مرمت اجزای تخریب‌شده به شکل اصیل آنها (مانند مرمت و استحکام‌بخشی مخزن و پله‌های آب‌انبار، تجدید اندود نماها با سیم‌گل و د‌م‌گیری گچی، مرمت درهای چوبی و…)
4. بازسازی عناصر تزئینی بنا به‌منظور ارتقای کیفیت فضاها (مانند رسمی‌بندی‌های بالای ارسی‌های جبهه‌های شمال‌غربی و جنوب‌شرقی کوشک، رسمی‌بندی سقف سربینه‌ی حمام و…)
5. تجهیز داخلی (طراحی یا انتخاب مبلمان و تجهیزات) فضاهای بنا به‌نحوی‌که برای فعالیت‌های جدید مورد ‌نظر مناسب و در جهت تقویت حال‌و‌هوای کلی بنا باشند.

نام پروژه: مرمت و احیای باغ تاریخی خان (ناصریه یزد)
عملکرد: مرکز فرهنگی-رفاهی بوستان ولایت
دفتر طراحی: دفتر طراحی محسن عباسی هرفته
معمار: محسن عباسی هرفته
همکاران طراحی: همکاران معماری: میثم کارگر، یاسر زوینی، ادیبه احمدی، اعظم شفیع نادری
همکار سازه و مقاوم‌سازی: عباس محمدی، شریف عظیمی
همکار تاسیسات الکتریکی: محمد علی مجاهدیان
همکار تاسیسات مکانیکی: سید محسن رضوانفر
گرافیک: شهاب خورشیدی، محمد رفیع‌زاده
مجری: محسن عباسی هرفته، محسن ذاکری‌نیا
کارفرما: مجموعه‌ی الغدیر یزد
نوع سازه: دیوار باربر
نوع تاسیسات: VRF
عکاس: سلما افخمی
آدرس پروژه: یزد، کیلومتر 5 جاده‌ی یزد به تفت، باغ تاریخی خان (مرکز فرهنگی-تفریحی بوستان ولایت)
مساحت زمین: 5/6 هکتار
زیربنا: 3050 متر مربع
تاریخ شروع و پایان ساخت: 1392-1389
عکاس پروژه: سلما افخمی
ایمیل: mohsen_abbasi57@yahoo.com
اینستاگرام: mohsen_abbasi_harofteh