بازار تبریز، مشارکت‌های اجتماعی و جایزه‌ی آقاخان، 2013، اکبر تقی‌زاده اصل

مصاحبه‌ی محسن نوروزوند با اکبر تقی‌زاده اصل در خصوص احیای بازار تاریخی تبریز و جایزه‌ی آقا خان

بازار تبریز، یکی از بافت‌های تاریخی کشور است که در سال 2013 به دلیل شیوه‌ی مرمت مشارکتی که در احیای آن به کار گرفته شده بود، جایزه‌ی آقاخان را دریافت نمود؛ روشی که به اعتقاد فعالان این حوزه بهترین شیوه‌ی حفظ و نگهداری بناها در طی زمان می‌باشد. اکبر تقی‌زاده، معمارِ طرح مرمت و احیای بازار تبریز در مقاله‌ای عنوان نموده است که:« بافت‌های تاريخی و فرهنگی هر شهر و منطقه‌ای يكی از مهم‌ترين نشانه‌های فرهنگی مناطق فوق می‌باشد كه متاسفانه به دليل تغييرات رفتار‌ی به‌تدريج اين بافت‌ها كارايی خود را از دست داده و جامعه‌ی پويای موجود در آنها، به‌تدريج جای خود را به افراد جديد و غالبا بدون انگيزه و علاقه جهت ادامه‌ی راه داده‌اند و طبعا مشكلات عديده بر كالبد آنها وارد شده است. از سویی ناهنجاری‌های پديد آمده در اين بافت‌ها و ظرفيت‌های فرهنگی موجود در آنها، مداخله‌ی جديد دولت و كارشناسان ميراث فرهنگی را سبب شده و آنان را علاقمند به حضور در اين عرصه نموده، ولی از سویی دیگر دست‌اندركاران امر يعنی مردم و كارشناسان و مسئولين در یک چهارچوب نظام‌مند به مسئله‌ی مرمت و احيا نپرداخته‌اند. همچنین كارشناسان با طرح موضوعات علمی و آكادميکی و بدون توجه به خواست‌ها و منافع مردم و ساكنين بافت‌ها و مسئولين صرفا با نگاه مديريتی و آن هم از بالا و آمرانه و از سوی ديگر عدم اعتماد مردم به مسئولين دولتی و شيوه‌ی كار و عملكرد آنان باعث شده تا اين مثلث لازم جهت اقدام برای باززنده‌ساز‌ی بافت‌ها، شكل مناسب اجرایی نگیرند و يا در صورت شكل‌گیر‌ی، غالبا ناتوان از يافتن مدلی برای همكاری و اجرای عمليات مرمت و احيای پايدار باز مانند.»
از این رو، مصاحبه‌ای با مهندس اکبر تقی‌زاده انجام شد تا به این اصل مهم، یعنی مشارکت مردمی در مرمت و احیای آثار و بافت‌های کهن و تاریخی بپردازیم.
• در ابتدا باید خدمتتان عرض کنم که یکی از دغدغه‌های بسیار مهم ما در هنرمعماری، بحث احیای بناهای تاریخی و معاصر کشور است. خوشبختانه، معمولا در بحث مرمت و حوزه‌های مربوط به آن در کشور و میراث فرهنگی مشکل خاصی وجود ندارد و کارها معمولا طبق ضوابط و مقررات میراث فرهنگی پیش می‌رود و شیوه‌های بومی، نگرش استاد شاگردی و گاها تکنولوژی‌ها و روش‌های جدید مد نظر قرار می‌گیرد، ولی در حوزه‌ی احیای میراث معماری کشور، معمولا بناها بعد از مرمت و مقاوم‌سازی مورد کم‌‌توجهی و کم‌‌لطفی دوستان در امر تعیین کاربری جدید قرار می‌گیرند. البته در این خصوص هم اگر مجالی شد صحبتی خواهیم داشت. موضوع اصلی که خواستیم با شما صحبت بکنیم در خصوص بازار تاریخی تبریز هست.
ببینید در تک بناها یا مجموعه‌هایی که در کشور داریم، احیا یک مقوله‌ی برد برد است، هم کارفرما، هم جامعه و هم کل دنیا برد می‌کنند، اگر دلایل احیا به صورت خیلی خوب تدوین و با مردم به صورت جدی و کامل در میان گذاشته شود، یقینا مردم رویکرد قبلی خود، که تخریب بناهای قدیمی و ساخت بنای جدید است را تغییر خواهند داد و حتما می‌توانیم به نتایج بهتری برسیم، باید بگویم متاسفانه در این حوزه اصلا خوب کار نکرده‌ایم.
• یکی از موضوعاتی که برای ما بسیار مهم است و در این گفتگو در نظر داریم به آن بپردازیم، بافت تاریخی بازار تبریز، مرمت و احیای آن، چگونگی مشارکت مردم، کسبه و بازاریان، حفاظت و اتفاق بسیار عجیب و شایان توجه، کاهش نقش دولت و وزارت میراث فرهنگی و سپردن مدیریت حفاظت و مرمت بازار تبریز به کسبه و بازاریان است، پروژه‌ای که موفق به کسب یکی از مهم‌ترین جوایز معماری جهان، یعنی جایزه‌ی آقاخان شده. شما چگونه توانسته‌اید با جلب نظر، مشارکت و همراهی مردمی یکی از جریانات بسیار تاثیرگذار و مهم کشور و جهان را به سرانجام برسانید؟ اگر موافقید کلیاتی در ابتدای امر در خصوص پیشینه‌ی بازار تبریز مطرح بفرمایید بعد وارد مباحث جزیی‌تر خواهیم شد.
در مورد بازار تبریز، بحث مفصل و زمان زیادی لازم است تا به تمام جزییات پرداخته شود، ولی باید گفت شهر تبریز در محل جغرافیایی خاصی قرار گرفته است، در چهارراه شرق به غرب و شمال به جنوب عالم در دوره‌های تاریخی گذشته تا اکنون، و لاجرم محل تلاقی مبادلات تجاری و بازرگانی و فرهنگی بوده و این بسیار طبیعی است که بازار تبریز در این نقطه و از زمان‌های بسیار دور شکل گیرد.
با توجه به متونی که از گذشتگان بجا مانده ساختار بازار تبریز از سلسله‌ی سلجوقیان به بعد آغاز و پایه‌گذاری شده است. بخش شمالی تبریز در دوردست‌ها به قفقاز که از هزاره‌های بسیار دیر و دور در آن مدنیت وجود داشته است خواهید رسید و جنوب آن به میان‌رودان منتهی می‌شود، تمدنی که به دلیل غنای سرزمینی، جمعیت فراوانی داشته که به امپراطوری‌ها و قدرت‌های بزرگ تبدیل شده‌اند و تمدن آشوریان هم محصول همین سرزمین است. اگر در شرق به پیش بروید هند و چین و در غرب اروپا و تمدن یونان و روم را خواهیم داشت. البته این صحبت را که می‌کنم معطوف می‌شود به دوران قبل از میلاد مسیح، این چهار تمدن را که به هم وصل کنید لاجرم از تبریز می‌گذرند و طبیعتا این مردم نیازهایشان را به صور مختلف با هم مبادله می‌کرده‌اند. در حقیقت باید گفت شهر تبریز به عنوان باراندازی برای مبادلات و تجارت از دوره‌های مختلف به صورت پیوسته مورد استفاده قرار می‌گرفته و قطعا تبریز و بازار بزرگ آن سازوکار لازم را داشته و به‌تدریج فرم معماری خود را پیدا کرده است.
• بازار تبریز در چه دوره‌هایی اهمیت و نقش اصلی خود را پیدا کرد و تا چه زمانی آن را حفظ نمود؟
ببینید از آنچه ما به صورت مکتوب در دست داریم باید گفت، بازار تبریز و رونق آن از دوران حکومت سلجوقیان به این سمت اهمیت بسیار زیادی داشته و می‌توان آن را در متون سفرنامه‌ها و یاداشت‌های جهانگردان، سفرا و یا بازرگانانی که به این شهر رفت ‌و ‌آمد داشته‌اند دید.

در حال حاضر تمام بازاریان آموزش‌های لازم را دیده و به عنوان مثال همگی کاملا آگاه هستند که استحکام‌بخشی بناهای بازار نه با ملات ماسه سیمان، بلکه با مصالحی که به آنان معرفی شده باید انجام شود و تمام افراد این کارها را به نحو احسن انجام می‌دهند. برای مثال، در بازار اگر کسبه‌ای بخواهد مرمتی برخلاف اصول آن، دانسته یا ندانسته، انجام دهد، همسایه‌ها قبل از اینکه به اطلاع همکاران ما در میراث برسد، او را راهنمایی نموده و موضوع را خودشان حل و فصل می‌کنند.
هم اکنون کسبه‌ی بازار‌ به جای اینکه برای تعمیر در و پنجرهای چوبی یا فلزی به سراغ در و پنجره‌ساز بروند، با مدیریت و مشارکت خود‌شان این کارها را انجام می‌دهند. ببینید ما باید استفاده از مصالح را در مرحله‌ی دوم اولویت قرار دهیم، مرحله‌ی اول باید نحوه‌ی نگرش به بنا، حفاظت و نگهداری از آن باشد و چگونگی مرمت و انتخاب مصالح بعد از آن قرار دارد. در حال حاضر، کسبه و بازاریان تبریز، اقدامات نادرست قبلی را با شیوهای صحیح اصولی که آموزش دیده‌اند مجددا مرمت و بازسازی می‌نمایند. باید به کسبه فرصت داد تا کیفیت را درک کنند. نزدیک 70 الی80 سال گفتیم تو کار نکن و بکش کنار ما خودمان انجام می‌دهیم و به این علت از آموزه‌های اجدادشان دور افتاده‌اند، با فرصت دادن، نشان دادن تصاویر آموزشی و فیلم و حتی برگزاری کلاس‌های توجیهی و آموزشی، برگزاری ورکشاپ‌ها و… باید موجب تعالی و رشد این کسبه و بازاریان عزیز شد. من خودم شاهد بودم کسبه علاوه بر مرمت کف، در و پنجره‌ها و جدارها به شکل بسیار زیبا و آراسته، بدون بیراه رفتن حتی به معماری داخلی فضاهای کسب‌وکار خود اقدام کرده‌اند و در نتیجه‌ی عدم دخالت میراث فرهنگی و تفویض اختیار به شورای راهبردی بازار و خود کسبه‌، مسئولان میراث فرصت کردند بروند به امور واجب حاکمیتی خودشان برسند.
• در بحث طراحی تاسیات من جمله تاسیسات الکتریکی و مکانیکی بلاخص لوله‌کشی‌های آب و گاز چه اقداماتی شده؟ با توجه به آتش‌سوزی اخیر بازار در کاروانسرای «ایکی قاپلار» و یا حوادث غیر مترقبه‌ی مشابه، بازار تبریز چه تمهیداتی را در نظر گرفته شده است؟ همانطور که می‌دانید ما در تاریخ بازار افرادی تحت عنوان «اوداباشیلار» داشتیم که محافظ و نگاهبانان بازار تاریخی در اصناف مختلف بودند اما در حال حاضر نداریم. در بحث پایش یا مانیتورینگ بازار تبریز چه تمهیداتی در نظر گرفته شده است.
شبکه‌های جمع‌آوری و انتقال آب، توزیع برق، اطفای حریق، مخابرات، فاضلاب و گرمایش بازار با مشاوره‌ی افراد متخصص طراحی شده و باید به اجرای آن در فاز دو اقدام گردد. موتورخانه‌‌های بزرگ مرکزی برای بازار طراحی شد که می‌توانند در بخش آب‌انبارهای کاروانسراها مستقر شوند. ولی هنوز کارهای زیادی باید انجام شود، الان اگر به بازار بروید، روی دیوارها مملو از سیم‌های تاسیساتی است و باید جمع و تبدیل به کابل یا داکت شوند. البته در این خصوص پیشنهاد سیستم مخابرات بی‌سیم داده شده و بخشی از شبکه‌ی آب و فاضلاب اجرا شده است. نکته‌ی بسیار مهم این است که دولت به هیچ عنوان مداخله ننماید و خود کسبه به اداره‌ی امور بازار ادامه دهند که با این اتفاق میراث فرهنگی سیستم خود را درگیر خرده‌کاری‌های اینچنینی نخواهد کرد و به امورات مدیریتی و برنامه‌ریزی‌های فرادست می‌تواند بپردازد.
• اما در نهایت این گفتگو، اینکه چه عوامل و آیتم‌هایی موجب شد بازار تبریز جایزه‌ی ارزشمند جهانی آقا خان رو متعلق به خود کند؟
به نظر من با توجه به تاثیرات اجتماعی و فرهنگی بازار تبریز در دوران مختلف‌، مهم‌تر از احیا و مرمت بازار تبریز، مباحث اجتماعی و تاثیرات آن در شهر و بازار بود و برنده شدن این جایزه در مرحله‌ی دست چندم قرار دارد. البته در قالب چگونگی تاثیر حضور فرهنگی و اجتماعی مردم که چگونه به کارهای بزرگی می‌انجامد اشاره‌ای خواهم داشت.
بازار تبریز در چند مقطع صدمه‌های اجتماعی شدیدی خورد.
1. جنگ‌های ایران و روسیه و کوچ بازاریان و سرمایه‌های انسانی بازار به شهرهای دیگر ازجمله پایتخت و یا خارج از ایران.
2. جریان مشروطه و مهاجرت تعداد زیادی از بازاریان اصلی به شهرها و نقاط دیگر.
3. داستان ملی شدن نفت و کوچ بازاریان.
4. انقلاب اسلامی و کوچ دوباره‌ی بازاریان.
5. اتفاقات دهه‌ی شصت که باعث شد بسیاری از سرمایه‌های انسانی از بازار تبریز خارج شوند. ببینید تمام اتفاقات در بازار متکی به سرمایه‌های انسانی هست و بازار توسط این سرمایه‌های انسانی شکل می‌گیرد و اداره می‌شود و ما بعد از این اتفاقات دهه‌ی شصت سرمایه‌های انسانی مولد را از دست دادیم.
از اثرات مثبت و بسیار چشمگیر و شایان توجه حضور مردم و کاهش نقش دولت در امر حفاظت از بازار تبریز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. در مرحله‌ی اول باید بگویم بعد از شروع احیا و سپردن کار به خود کسبه‌ی بازار، برای هر تیمچه و راسته یک هیئت امنا از خود بازاریان، ریش‌سفیدان و بزرگان بازار و جوانان فعال تشکیل گردید که از داخل آنان معتمدین بازار شکل گرفت و حضور این سرمایه‌های انسانی بسیار نقش‌آفرین بود و در مراحل بعدی باعث تشکیل تعداد زیادی از انجمن‌های خیریه و NGO در تبریز و بازار گردید که به کارهای پراهمیت مثل ساخت بیمارستان‌های تخصصی، آسایشگاها و… پرداختند. این در حالیست که حتی فرزندان بازاریان عزیز تبریز با تشکیل NGO تخصصی فقط به مرمت و بازسازی منزل همشهریان و افراد کم‌توان از لحاظ مالی اقدام و NGO دیگری به ساخت خانه برای مستمندان با کمک و یاری خودشان اقدام می‌نماید… باید گفت در نهایت بیشتر امور خیریه‌ها در بازار تبریز، توسط بازاریان و فرزندان آنها اداره می‌گردد.
2. از تبعات حضور مردم در امر مرمت و احیای بازار، حفظ امنیت بود که از دهه‌ی هفتاد و سال‌های 73 و 74 به بعد شکل گرفت و به دلیل اینکه وضعیت کالبدی بازار به‌شدت نابسامان بود وقتی که این اقدام شکل گرفت بازار مشتری و اهمیت خاصی نداشت. اما این امنیت الان وجود دارد و بازار آراسته و پیراسته است و خریداران مطمئن هستند که اگر بروند بازار، آوار روی سرشان نخواهد ریخت.
3. سومین حوزه که از نظر من بسیار مهم است رضایت عمومی است، این رضایت پدیده‌ی غریبی است. بازاری راضی، شهروند راضی، شهرداری راضی، میراث فرهنگی راضی و دنیا راضی است که این بازار را ثبت جهانی کرد. این رضایت عمومی محصول همین اتفاقی بود که با عنصر مردم رقم خورد. مرمت و احیای بازار باعث ارتقای کیفیت فضایی بازار شده و این فقط کسبه نبودند که قدم پیش گذاشتند. زمانیکه آنها شروع به مرمت و بازسازی کردند، هیئت امنای مساجد آمدند، پول جمع کردند و رفتند سراغ مرمت مساجد بازار. بعد بانک‌ها آمدند و این در حالی بود که به عنوان مثال در گذشته بانک‌ها مسبب تخریب و صدمه‌ی این سازه و مجموعه‌ی تاریخی شده بودند و هر خوب و بدی را ساخته بودند. اما الان همین بانک‌ها به صورت هماهنگ با ساختار کالبدی بازار تاریخی، ساختار جدیدشان را شکل دادند. تاکید می‌کنم کاهش نقش دولت در امر مرمت و حفاظت از بازار توسط خود مردم، بازاریان و کسبه و حضور اجتماعی آنها باید به صورت ممتد و مستمر همچنان و همیشه ادامه داشته باشد. من الان فکر می‌کنم در سرتاسر عالم و تا اینجا که اطلاع دارم و مراجعه می‌کنند، 7 الی 8 پایان‌نامه‌ی دکتری از کشورهای فرانسه، انگلستان، ایتالیا، استرالیا و کانادا در رابطه با بازار تبریز کار می‌شود و قبل از این اصلا همچنین خبری نبود. علاوه بر حوزه‌ی معماری و مرمت، در حال حاضر پایان‌نامه‌های کارشناسی و کارشناسی‌ارشد بسیاری در رابطه با اقتصاد و تجارت در دست تهیه و انجام است و این همان حیات اجتماعی حائز اهمیت است که فرم گرفته و نقش‌آفرین است و به آن اشاره شد.
4. یکی دیگر از موارد بسیار مهم، تغییر ترکیب شرایط اجتماعی تا قبل از حضور مردم و مرمت بازار است. تعداد کثیری از بازاریان، از بازار و حجره‌های خود به دلیل عدم اعتماد به آینده و فردا خارج شده بودند، بعد از احیا و شرایط جدید و مشارکت‌های اجتماعی بازاریان و کسبه، اینها نیز اعتماد کرده و برگشتند، ولی به کجا برگشتند؟ زمانی که از حجره‌ی خودشان خارج شده و به فروشگاه‌ها و پاسا‌ژهای شهر رفته بودند، بجای آن فرش فروش، یک پشم فروش یا یک رفو‌گر آمده بود، طبیعتا وقتی این بازاری برگردد و جای پشم فروش و رفوگر را بگیرد ترکیب و جنس مشتریان عوض خواهند شد، به پشم فروش چه کسی مراجه می‌کرد؟ بافنده‌ی قالی. ولی به فرش فروش چه کسی مراجعه می‌کند؟ یک آدم امکان‌دار از شهر، یعنی این مشارکت و مرمت باعث تغییر مراجعه‌کنندگان و خریداران و ترکیب اجتماعی بازار و در نهایت حیات دوباره‌، رشد تجارت و مبادلات و سرزندگی بازار شد.