اصالت در جزئیات
درنگی بر زندگی و معمارانه های فرخ اصالت
نازلی جعفربیگی، پدرام جعفربیگی

آغازی بر یک جستجو
با جست‌و‌جو در آرشیو عکس‌های ایرج شهروز تهرانی، به عکسی از استادانِ دوران تحول دانشکده ی هنرهای زیبا برمی‌خوریم که در این عکس، شش نفر حضور دارند. از راست به چپ: سیروس باور، بهمن بهروش، هوشنگ صانعی، فرخ اصالت، سیروس حسامیان و ایرج شهروز تهرانی.
از این جمع، صانعی و بهروش برای همیشه از میان ما رفته اند و بعضی ها هنوز الهام‌بخش ما در زندگی برای فرار از روزمرگی ها هستند. بعضی دیگر در قید حیات هستند و مشغول به امر مقدس تربیت دانشجویان معماری می‌باشند. اما یک نام است که خیلی به آن پرداخته نشده است، از او خیلی خبر نداریم و دقیقاً نمی دانیم کجاست و کیست! این فرد نباید یک دوست عادی بوده باشد که در عکس حاضر شده، زیرا در محفلی حضور دارد که جمعی از متفکرین و نظریه پردازان معماری و آموزش معماری معاصر ایران حضور دارند. تنها چیزی که از او می دانیم نامی ا ست که ایرج شهروز تهرانی پشت عکس نوشته است ــ فرخ اصالت.
این آغازی بود بر جست‌و‌جویی که خود باید شروعی باشد برای یک دنیا جست‌و‌جو، بحث و نقد دیگر … .
درگاه
در پس این نوشته و معرفی فرخ اصالت، هدفی پنهانی نهفته است. هدف، انتقال تجربیاتی ا ست که دیگران در حدی عالی تجربه کرده‌اند و امروزه معماران به‌ دلیل نداشتن اطلاعات و مدارک کافی، این تجربه‌ها را از جنسی دیگر گاهی خوب و گاهی باکیفیتی پایین‌تر تجربه می کنند. این اتفاقی نو نیست، این سرنوشت مردمی  است که گذشته ی خود را یا فراموش می کنند یا به عمد حذف می‌نمایند. اینان چرخ را دوباره و دوباره و دوباره اختراع می کنند. بازبینی روندهای معماری معاصر ایران، وضعیت و شرایط امروز را به‌خوبی نشان می‌دهد که از کجا به کجا در حال گذر هستیم. از دیگر مزایای اینگونه پژوهش ها (که اغلب در محافل علمی ایران که اسیر جزم گرایی علمی‌ـ‌پژوهشی هستند) نگاهی نو به گذشته ی نزدیک است. این نگاه، باعث روشن شدن و توسعه ی دانش ما در آینده خواهد شد. معمارانی که تا همین چند صباح پیشین در این مملکت مشغول به معماری بوده اند و قطعاً بررسی سبک نظریات آنان روشن کننده ی بخشی از تاریخ مکتوب، ساختاری و شفاهی معماری ما خواهد بود. یکی از این معمارانی که امروزه در ایران جایش در میان این روندها و تئوری پردازی ها خالیست، همانطور که گفته شد فرخ اصالت است. معماری که اکنون زنده و مشغول به کار است، اما کیلومترها دورتر از ما …
دنیای علم و پژوهش
فرخ اصالت از عشق و علاقه‌اش به معماری در زمانی که هنوز دانش آموزی بیش نبود یاد می‌کند. نگاه او به منطقه‌ای زیبا و وسیع که به‌ وسیله ی معمار بزرگ انگلیسی قرن ۱۹ ریچارد نورمن شا (Richard Norman Shaw) طراحی شده بود، او را متعهد به معماری در آینده نمود. او با درجه ی فوق لیسانس از دانشگاه لندن فارغ‌التحصیل شد و به عضویت مؤسسه ی سلطنتی معماران بریتانیا درآمد.
اصالت در حوالی سال‌های ۱۳۴۹ به ایران بازگشت. وی همزمان با تغییرات فضای فکری دانشکده ی معماری دانشگاه تهران و عزم تغییر در سیستم آموزشی، به استخدام دانشگاه در‌آمد و در زمان ریاست محمدامین (داریوش) میرفندرسکی مشغول به تدریس شد.
مصادف با پایه گذاری اصلاحات و تغییرات در دانشکده ی هنرهای زیبا به ‌وسیله ی میرفندرسکی، اصالت پس از دو سال (یا به قولی سه سال) تدریس در دانشکده ی معماری سمت مدیریت گروه معماری دانشکده را نیز عهده دار شد. در دوران مدیریت ایشان سیستم و روند کار گروه معماری دانشکده  ی هنرهای زیبا با همفکری بعضی از همکاران و ریاست دانشکده بازبینی گردید و در جهت برنامه‌های آموزشی دانشکده‌های معماری کشورهای پیشرفته، تغییر مسیر داد. اصالت در دانشگاه تهران به تدریس درس‌های پایه و اصول طراحی و طرح‌های مختلف مشغول بوده است.
از جمله کارهای پژوهشی اصالت می‌توان به ترجمه کتاب‌های مبانی هندسی فضای معماری، سال ۱۳۵۴ پیشگامان طراحی مدرن اثر نیکولاس پوزنر، سال ۱۳۵۶ حرکتی تازه در شهر اثر براین ریچاردز، سال ۱۳۵۷ در انتشارات دانشگاه تهران اشاره کرد. نام فرخ اصالت به‌عنوان استاد راهنما نیز در برخی از پایان‌نامه‌ها به چشم می‌خورد. پایان‌نامه ی محمود دادمنش با موضوع توانمند سازی بازار کاشان برای قالی‌بافان از جمله اسنادی‌اند که به دست ما رسیده است.
دنیای حرفه و اجرا
شروع آشنایی ایرج شهروز تهرانی و فرخ اصالت در سال ۱۳۴۹ باعث همکاری در دفتر فنی دانشگاه تهران و انجام برخی از پروژه‌ها از جمله طرح توسعه ی دانشگاه تهران شد. این پروژه ساخته نشده و فقط در حد نقشه‌های فاز ۱ باقی‌مانده است. در امتداد این همکاری، شاهد تأسیس شرکتی به نام طرح محیط (Environment Design) با همکاری داراب دیبا، سیروس باور، جلال صرام، سیروس حسامیان و داریوش خنیده ( مهندس سازه) هستیم. این همکاری فقط به طراحی کارخانه استارلایت باقی ماند و شهروز تهرانی و اصالت بار دیگر به تنهایی پروژه‌های شرکت را به پیش بردند. از جمله ی این تجربیات می‌توان به طراحی دبستان و مهدکودک در شمال تهران، طراحی سینما مرمرین در شهر ری، ساختمان اداری آقای عبدالهی در خیابان کریمخان و ساختمان مسکونی فلفلی اشاره نمود که از تمامی این پروژه‌ها فقط ساختمان فلفلی به سرانجام رسید. جداییِ اصالت از شهروز تهرانی به تأسیس شرکتی به نام آراتا در سال ۱۳۵۳ به همراه بهمن بهروش و با همکاری محمود دادمنش انجامید، اگرچه شهروز تهرانی فعالیت خود را با سیروس باور در شرکت «طرح محیط» ادامه داد.
با خروج اصالت و بهروش در سال ۱۳۵۷ شرکت آراتا به فعالیت‌های خود تا اواخر سال ۱۳۵۸ ادامه داد و پس از آن برای همیشه تعطیل گردید.
از پروژه‌های شرکت آراتا می‌توان به طراحی پروژه‌ای برای رفع گذران اوقات فراغت برای محصلین و ساکنان مشهد، در دانشگاه فردوسی مشهد اشاره کرد که نشان از ارتباطی دو‌سویه میان معماری و شهرسازی و حتی جامعه‌شناسی شهری دارد. طرح جامع دانشگاه فردوسی به همکاری معمارانی به نام‌های رضا خازانی و جین دریو (Jane Drew) و ماکسول فری (Maxwell Fry)، زن و شوهر معمار انگلیسی که از جمله تجربیات آنها می‌توان به همکاری با لو‌کوربوزیه در پروژه‌ی چندیگر اشاره نمود، تهیه گردید و این مرکز فرهنگی یکی از پروژه های موجود در همین طرح جامع است. لازم به ذکر است، مشاوران جامعه شناسی این طرح، آقایان احمد اشرف و داریوش آشوری بوده اند و هدف اصلی از طراحی این پروژه، مرکزی برای سرگرمی و فعالیت‌های فرهنگی برای محصلین و اهالی مشهد بوده است. این رویکردی نو، برخاسته از شرایط اجتماعی آن دوران بود که در طراحی لحاظ شده بود. همگان بدان معترف هستیم که دانشگاه و جامعه ی علمی به ‌وسیله ی برگزاری نمایشگاه‌ها، سخنرانی‌ها و کنسرت‌ها، نقش مهمی را در شهر ایفا نموده و فضایی عمومی را در حد فاصل شهر و محیط آموزشی برقرار می‌کند. این مجموعه نیز از سه قسمت کاملاً مجزا تشکیل شده است که ساختمان اصلی، نقش ستون فقرات را در مجموعه به عهده دارد. اتصال سالن تئاتر و بدنه ی اصلی به ‌وسیله‌ی تونلی از کاشی ایجاد شده و گلخانه  ی مجموعه و طرح کاشت در قسمت انتهایی مجموعه نقش محافظت بصری از قسمت آزاد مجموعه، استخرها و فضای تعویض لباس را دارد. ساختمان اصلی شامل دو طبقه می‌باشد، در قسمت زیرزمین، فضایی برای اقامت و اتاق‌هایی کوچک برای مهمانان و محصلین جهت مطالعه در نظر گرفته شده است. پلان‌ها نشان می‌دهند که چگونه اندام‌های این ستون فقرات، هر‌کدام ورودی‌های خود را دارند و مشخص کننده ی حوزه‌های خصوصی و عمومی در ساختمان می‌باشند. قرارگیری رستوران و کافه تریا در مرکز این مجموعه برای سرویس دهی برای این دو حوزه در نظر گرفته شده است. اگرچه یکی از مسائل اصلی در اجرا نشدن این پروژه مسئله ی اقتصادی و کسری بودجه بوده است، اما علت دیگر را می‌توان در ارتباط بین حرم حضرت امام رضا(ع)، مردم مشهد و تفکر مدرن این مجموعه در زمان خود دانست.
از تجربه های موفق او می توان به ساخت خانه های مسکونی اشاره کرد. از ویژگی های این دست آثار، توجه به مصالح، جزئیات و استفاده ی متفاوت از آهن، شیشه و بتن است. خانه ی عالیخانی (رئیس وقت دانشگاه تهران)، خانه ی فلفلی (به طراحی ایرج شهروز تهرانی و فرخ اصالت) نمونه‌هایی بسیار موفق از این تجربه‌ها هستند. چاپ پروژه‌های اصالت در سال ۱۹۷۷ و ۱۹۷۹ در مجله‌ی معتبر Architectural Review) AR) شاهدی بر این ادعا می‌باشد. این شماره از مجله ی مذکور به معرفی معماری در ایران اختصاص داشت و آثار اصالت در کنار آثار کامران دیبا، نادر اردلان، عبدالعزیز فرمانفرمائیان به نمایش درآمده است.
اصالت دامنه ی شمال شهر تهران را مکانی برای فاصله گرفتن از سنت و ساخت ویلاهای مدرن می‌دانست. در آنجا دیگر خبری از بافت‌های تاریخی و خانه‌هایی با حیاط‌های سنتی نبود. وی در طراحی خانه ی عالیخانی از بازتعریف معماری های بومی سواحل خزر با زبان معماری مدرن یاد می کند. از آخرین بناهای ساخته شده به دست اصالت در بین سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۵۸ می‌توان به ویلای Terentini، در شمال شهر تهران اشاره نمود ــ خانه‌ای همراه با باغ، استخر شنا و بالکن‌هایی در طبقه‌ی اول. تنها وجه تشابهی که بین سنت و امروز در این خانه دیده می‌شود، اتاق هشتی شکل زیرزمین است که به‌ وسیله‌ی پلکانی گرد به طبقه ی بالا و فضای نشیمن دسترسی دارد. برون گرایی این معماری، ترکیب باغ و کالبد، شاهدی بر نزدیکی این معمار با تفکرات فرانک لوید رایت است.
فرم کلی بنا، شامل کشیدگی و پیشروی سقف‌ها و بام، دیوارهای دارای فرورفتگی با امکان کاشت در دل آنها، وسواسی که در تناسبات افقی اعمال گردیده، پیوستگی ۳ فضای جمعی در ارتفاع های مختلف و قرارگیری شومینه در مرکز آن همگی برهانی بر این ادعا می‌باشند.
در زمانی که معماران دهه ی ۵۰ در ایران به دنبال هویت ایرانی در معماری بودند، فرخ اصالت همزمان با تحولات معماری در دنیا گام برداشت و بناهایی مسکونی ای که در ایران از این معمار به یادگار مانده است پیشرو بودن او را اثبات می‌کنند. همچنین برخلاف معمارانی که در سال های پایانی دهه ی 50 خورشیدی آثار خوبی را از خود در ایران باقی گذاشتند و دیگر نتوانستند در خارج از کشور، آن نوآوری در طراحی را از خود نشان دهند، اصالت از جمله معماران ایرانی است که توانسته در خارج از کشور هم نوآوری در طراحی را بار دیگر در بستری نوین نشان دهد.
با ترک کشور، اصالت، دفتر معماری خود را به سال ۱۳۶۰ (۱۹۸۱) در نزدیکی سانفرانسیسکوی ایالات متحده ی آمریکا به نام «گروه معماران اصالت» پایه گذاری نمود و به یکی از شرکت‌های برتر در طراحی بناهای مسکونی تبدیل شد. حساسیت، علاقه و تجربه‌ی بالای وی در طراحی بناهای مسکونی باعث گردید که تمرکز شرکت در ۳۰ سال اخیر نیز بر این موضوع باشد. در کارهای او، سبکی یکنواخت مشاهده نمی‌گردد و انعطاف‌پذیری در سبک از مشخصه های معماری وی می‌باشد. خودِ او در باب معماری می گوید:
«در نهایت، رضایت و خشنودی کارفرما و تصوری که آنها از خانه ی خویش دارند، نوع سبک و برخورد با طراحی را برای ما مشخص می‌کند، چه از سنتی به معاصر، چه از بزرگ به کوچک و … . هدف ما بالا بردن کیفیت زندگی ساکنان است. معماری یک خانه باید در خور بستر طراحی باشد و خود را به محیط اطراف تحمیل نکند و طبیعی و انسانی به نظر آید. کار هر پروژه‌ای، به‌طور پیچیده‌ای دقیق و حساس است. به‌ منظور افزایش دید بصری، چه از قسمت بیرونی بنا و چه در معماری داخلی آن، سعی در ارتباطی دوگانه به منظر بیرونی همواره مورد هدف است. بدین طریق هر ساختمان کامل دو کار را انجام می‌دهد، به نیازهای کارفرما پاسخ می‌دهد تا کاربری و رویاهای او را در کنار هم قرار دهد، در‌حالی‌که همزمان تأثیر خود را بر روی محل ساخت و بستر قرارگیری خود نیز می‌گذارد.»
دنیایی متفاوت: اصالت از منظری دیگر
آنچه از روند کارهای اصالت در حوزه ی مسکن (چه پیش از انقلاب اسلامی در ایران و چه در ادامه کارهای حرفه ای اش در آمریکا) به دست می‌آید، علاقه‌ی وی بر ویلاهایی در مقیاس بزرگ است. پروژه هایی بعضاً بدون محدودیت‌های مالی و از طرفی دارای کارفرمایانی که در تحقق آرزوها و رویاهای خویش هستند. مقیاس خانه‌ها، کشیدگی آنها و ارتباط با فضای سبز اطراف خود، شاید در تعریف خانه به معنای امروزی، دیگر کاربرد نداشته باشد و باید به آنها لقب «قصر» داد. ظرافت و طراحی جزء‌ به ‌‌جزء این خانه‌ها ما را به یاد ظرافت در طراحی‌های کارلو اسکارپا می‌اندازد. فرخ اصالت نیز که همانند اسکارپا به خشن بودن بتن در فضای زیستی پی برده است، سعی در شکست سطوح و پیوندش با دیگر عناصر طبیعی نظیر چوب و فلز و استفاده از رنگ در این پوشش دارد.
ویلای تاهـو، تبلور هم نشیـنی هنرمندانه ی مصالح است. ارتباط و اتصال معماری اش با آب امری است که در تمامی پروژه‌های اصالت، به ‌واسطه ی درگیری ناخودآگاهش با معماری و باغ‌های ایرانی وجود دارد. اصالت همچنین ارتباط همیشگی‌اش با بتن و فلز در هیچ پروژه‌ای را فراموش نکرده است و گاه این ترکیبات در معماری به سبک کلاسیک و گاه در معنای مدرن خود، خودنمایی می‌کنند. اهمیت و پرداختن وی به طراحی منظر و جزئیات آن کمتر از طراحی معماری این خانه‌ها نیست چرا که او عامل موفقیت پروژه‌های خود را در این ارتباط می‌داند.
سپاسگزاری
در پایان باید از همکاری و پیشنهاد ایرج شهروز تهرانی و کمک‌های محمود دادمنش و پیگیری شبنم خورشیدیان برای معرفی این معمار و اطلاعاتی که در اختیارمان قرار دادند، صمیمانه تشکر نماییم.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

منابع:
• خورشیدیان، علیرضا. (مصاحبه‌ی اختصاصی). تاریخ ۱۶ و۱۷ آذرماه ۱۳۹۴.
• دادمنش، محمود. (مصاحبه‌ی اختصاصی). ۱۷ آذرماه ۱۳۹۴.
• شهروز تهرانی، ایرج. (مصاحبه‌ی اختصاصی). ۱۴و ۱۷ آذرماه ۱۳۹۴.
• مؤسسه‌ی فرهنگی هنری فضا. کتابخانه. پایان نامه. تاریخ دسترسی در ۱۵ آذرماه ۱۳۹۴ از /کتابخانه/پایان-نامه/http://faza-falamaki.org
• Architects Cooperative – DFHMM. Retrieved June 15, 2015. From http://dfhmm.blogspot.com/2006/07/dfhmm-architects-cooperative.html.
• Britanica Encyclopedia. Maxwell Fry. Retrieved January 3, 2015. From http://www.britannica.com/biography/Maxwell-Fry
• Essalat Architects. About. Biography. Retrieved November 1, 2015. From http://www.essalatarchitects.com/about.php#
• HrH Architecture. About. Retrieved February 10, 2015. From http://www.hrharchitecture.com/about.html
• Portfolio Luxury Blog. Estate. Atherton, CA, USA. Retrieved February 10, 2015. From
http://www.luxuryportfolio.com/Property/PrintDetails/2034d4e2-1d25-4645-b1 ee-7af272b3bc9d
• The Architectural Review (July, 1977). Vol. CLXII, No. 965.
• The Architectural Review (January, 1979). Vol. CLXII, No. 983.

مدارک فنی