نکوداشت یک معمار تابع زمینه و زمانه‌ی خود
آیین نکوداشت محمدرضا قانعی به مناسب روز معمار، 5 اردیبهشت ماه 1402

مکان: گنبدخانه‌ی مسجد شیخ لطف‌الله (اصفهان)
«سهند منشی، «مژگان اسماعیل‌پور

در جغرافیای فرهنگی ایران رسم بر آن است تا به پاسداری و نکوداشت هر آن کس که بر انسان و کیفیت زیست آن چیزی می‌افزاید؛ پرداخته شود. شایسته و بس نکوست تا این سنت ارزشمند حفظ گردد و تداوم یابد؛ چرا که آنچه در چنین رویدادهایی اهمیت می‌یابد درک صحیحی است که مخاطب از دستاوردهای فرد مورد تقدیر کسب می‌کند و چه بسا مقدمات پاسداری از این ارزش‌ها فراهم می‌گردد.
اردیبهشت است و حال‌ و ‌هوای این ماه بهاری، مکررا ما را به یاد «معمار» می‌اندازد. بهانه‌ای برای گردهمایی در مکانی که ما را شگفت‌زده می‌سازد و بی‌شک این شگفتی ماحصل ذهن خلاق معماری است که در زمانه‌ی خود، به غایت معماری کردن اندیشیده‌است. در پنجم اردیبهشت‌ماه به زیرگنبد مسجد شیخ لطف‌الله میدانِ نقش جهانِ اصفهان گردهم آمده‌ایم تا نقش معمار را در خلق هرآنچه مفهوم بودن انسان را تعریف کرده و ارتقا می‌بخشد به یاد آوریم. باید در نظر داشت که بخش قابل توجهی از معماری و زیست مطلوب امروز ما، وام گرفته از اندیشه‌ی معمارانه زیستن «محمدرضا قانعی» است. او همواره معتقد بوده‌است که معماری هنری است که ریشه در فرهنگ دارد و هرآنچه در جهان معماری خلق می‌شود؛ می‌بایست تابع زمینه و زمانه‌ی خود باشد.
«محمدرضا قانعی» متولد 1332 در اصفهان، ضمن تحصیل و فعالیت‌های حرفه‌ای موفقیت‌آمیز در حوزه‌ی طراحی و معماری در کشورهای فرانسه و امریکا، به ایران بازگشته و طی بیش از چهار دهه فعالیت، به گونه‌ای اتمسفر معماری ایران را تحت تأثیر قرار داده‌است که نمی‌توان عدم حضور ایشان را در معماری معاصر این کشور متصور شد.
وی به عنوان رهبر و مدیر مهندسین مشاور نامدار «پلشیر» سی سال پیش، علی‌رغم بدبینی مداوم دیگران، درست در زمانی که بناهای تاریخی ایران مورد انواع بی‌مِهری و بی‌توجهی قرار گرفته‌بودند؛ تصمیم جسورانه‌ای گرفت؛ وی با خریداری و مرمت اصولی بنای بزرگ تاریخی واقع در خیابان سنگ‌تراش‌های اصفهان، ویرانه‌ی موجود را احیا نموده و آن را «خانه‌ی پلشیر» نامید. ارمغان این جسارت و تلاش دریافت «نشان شایستگی یونسکو 2002» برای بازآفرینی کاربری و زندگی جدیدی در کالبد بنایی قدیمی بوده‌است. «خانه‌ی پلشیر» از آن زمان مصداقی بارز در راستای بازخوانی ارزش‌های بناهای تاریخی نزد معماران و سایر مهندسین مشاور شده‌است.
از دیگر پروژه‌های مرمتی و احیا‌ی بناهای تاریخیِ وی می‌توان به «بوتیک هتل دالان جهان» اشاره کرد که همچون «خانه‌ی پلشیر» خرید و مرمت و احیای این بنا، اثر تاریخی دیگری از اصفهان را در نزدیکی میدان نقش جهان از تخریب و نیستی نجات داده‌است.
در این آیین نکوداشت که برای نخستین بار در مسجد شیخ لطف‌الله برگزار گردید؛ در ابتدا «حمیدرضا سپهری» به تأسی از تلاش‌های محمدرضا قانعی در بازآفرینی مفهوم مکتب اصفهان اشاره می‌کند که: «جسارت، نوآوری، خلاقیت و… از جمله تجربه‌های معماری‌ای است که دکتر قانعی از این دستاوردها استفاده می‌کند. ضمن آرزوی موفقیت برای دکتر قانعی و همه‌ی عزیزانی که در این مسیر گام برمی‌دارند تا اصفهانی که الحق اصفهان است، اصفهان باقی بماند». او در ادامه به صحبت در خصوص «رویکردهای زیبایی شناسانه و تسلسل تاریخی جریان معماری اصفهان» پرداخته‌است. در ادامه «علیرضا ایزدی» مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان درباره‌ی نقش تأثیرگذار محمدرضا قانعی در احیا و مرمت بافت‌های تاریخی سخن رانده‌است. در این میان اشاره می‌شود که: «در امروز ما 40 سال خالق بودن دکتر قانعی را ارج می‌نهیم. معماری ودیعه‌ی ارزشمندی از سمت خدا است. تمام پروژه‌های ایشان با عشق ساخته شده‌اند». هم‌چنین معماران بزرگی از قبیل: «نسرین سراجی»، «ترانه یلدا»، «گیسو حریری» و «نگار حکیم» درباره‌ی دستاوردهای قانعی در قالب ویدئوهای ارسالی از سراسر جهان سخن گفته‌اند. ترانه یلدا اشاره می‌کند که: «نیازی به گفتن هوش سرشار و خلاقانه دکتر قانعی که در زمینه‌ی معماری همواره خوش درخشیده‌است؛ نیست. از آن مهم‌تر نگاه او به زندگی است». گیسو حریری به این نکته اشاره داشته‌است که: «بزرگداشت دوست محترم دکتر قانعی را تبریک می‌گویم. ایشان علاوه بر مؤسس شرکت پلشیر، استاد و الهام‌بخش بسیاری از معماران در سراسر ایران هستند. معمارانی از قبیل دکتر قانعی که تحصیلات خود را در فرانسه و امریکا سپری کرده‌اند؛ به ندرت به ایران باز می‌گردند و اکثر آنان به دنبال کپی‌برداری از معماری غرب هستند؛ اما دکتر قانعی رویکردشان حفظ هویت معماری و ایجاد ترکیبی از سنت و فرهنگ و اقلیم با معماری مدرن و تکنولوژی روز بوده و هست». نگار حکیم با توجه به رسالت معمار می‌گوید: «بعد از دو سال تحقیق در مورد دفتر پلشیر و پروژه‌های این دفتر با آقای دکتر آشنا شدم. به نوبه‌ی خودم از ایشان تشکر می‌کنم چرا که از زمان آشنایی برای من موجب انگیزه شدند. همواره این جمله‌ی دکتر را به یاد دارم که معماری هر کشوری برای ظواهر آن کشور یک بعد معنوی دارد و وظیفه‌ی ما معماران این است که به معنویت کشورمان بپردازیم».
در ادامه این آیین، «فرامرز پارسی» به سخنرانی پرداخته و اشاره می‌کند که: «از نظر من مرمت و معماری دو نگاه مختلف به یک چیز است. هر دو هم هنر هستند و هم فن. سال‌ها مرمت‌کاران یا معمارانی بودند که صرفا یا مرمت کردند یا معماری. اما دکتر قانعی نماینده‌ی مسیری شد که هم معماری در آن انجام می‌گیرد و هم مرمت، و این بسیار حائز اهمیت است. به جرات می‌گویم که کارهای دکتر متاثر از مرمت‌هایشان است».
سپس استاد «محیط طباطبایی» با سخنرانی شیرین خود به این نکته اشاره کردند که: «دکتر قانعی کسی هستند که می‌خواهد گذشته را به آینده پیوند بزند و آن را ترویج و آموزش بدهد». در نهایت «محمد محمدزاده» از افتخار همکاری با دکتر قانعی صحبت کرده و بیان کرده‌اند که: «دکتر قانعی با تکیه بر یک نوع اصالت فرهنگی در حفاظت بناهای ارزشمند در اصفهان و ایران کوشیده‌اند و جای قدردانی و ارج نهادن دارند. بنده مفتخرم در این بنای عظیم و کم نظیر در خدمت شما هستم».
در ادامه‌ی چند نسل از معمارانی که با او همکاری داشتند در قالب یک پنل گفتگو گردهم آمده و هر یک به تجربیات خود در معیت دکتر قانعی و تاثیرات ایشان بر راه و شخصیت خود اشاراتی کرده‌اند. در ادامه به چکیده‌ی سخنان ایشان پرداخته شده‌است:
امیرهوشنگ یزدان: من ایران را با ایشان دیدم و عکاسی کردم. تا پیش از آشنایی با دکتر خیلی از این‌ها را نمی‌شناختم و خوشحالم که به همراه ایشان بسیار تجربه کردم.
امیرمحمد اخوان: دو نکته‌ی اساسی که در سال‌های کار با دکتر قانعی شاهد آن بودم؛ یکی صراحت و روشنی کلام ایشان در پرورش ایده‌ها و دوم اجرایی کردن و به ثمر نشاندن ایده‌های هرچند متفاوت بوده‌است. مجموعه‌ی این دو خصلت یعنی «مؤثر بودن».
علی شیخ‌الاسلام: «18 سال با دکتر زندگی کرده‌ام. در تمام این سال‌ها ایشان سبک زندگی مختص خودشان را داشتند؛ یعنی کار و زندگی در کنار هم. ایشان همیشه می‌گفتند وقتی نوآوری می‌کنید به گذشته نگاه کنید. نگران آینده نباشید، خودش از خودش مراقبت می‌کند».
کاظم موتابیان: «ایشان اسیر هیچ ایده‌ای نبودند و دائما خودشان را بازسازی می‌کردند. دکتر استمرار و عشقی در کارشان دارند که موجب جسارت خود و اطرافیانش می‌شود».
محمد هادیان: «با افتخار 23 سال به‌طور مداوم در مجموعه‌ی پلشیر بوده‌ام. از شاخصه‌های بارز در پروژه‌ها فعل خواستن دکتر است. ایشان وقتی بخواهند کاری انجام شود با تمام نیرو و تمرکز هرگونه تردیدی را از مجموعه می‌گیرند و سعی می‌کنند تا آن خواسته اتفاق بیافتد. به قول ایشان بلندپروازی لازمه‌ی پرواز است.
احمد مزین: «اولین شناخت من از دکتر قانعی، قاطعیت ایشان است. فردی بسیار مصمم و قاطع هستند. یکی دیگر از ویژگی‌های بارزشان پذیرا بودن و آغوشی باز برای جذب نیروهای جوانی است که می‌خواهد به آنان اجازه و فرصت بروز و رشد بدهد».
امین ناطقی: «چیزی که در پروژه‌های ایشان تاثیرگذار و موجب موفقیت است؛ غریزی و حسی بودن ایشان است که ریشه آن روحیه‌ی شاد دکتر است».
تحسین بلدی: «دکتر همواره با وسواس خاصی کارها را دنبال می‌کردند؛ ضمن آنکه به همه ایده‌ها بال و پر می‌دادند. من همیشه خودم را پیرو مکتب ایشان می‌دانم و امیدوارم همیشه موفق باشند».
سهند منشی: «افتخار شاگردی در محضر چنین استادی آنچه که از «معمار شدن» می‌دانستم را دچار بازخوانی و بازآفرینی کرد. در میان هر آنچه از مفهوم «معمار» شدن از او آموختم؛ بیش ازهر چیز دانستم که معمار کسی است که «مسئولیت اجتماعی» دارد. ماحصل هم‌اندیشی حرفه‌ای با ایشان انتشار کتابی با عنوان «جوهره‌ی مکان» (پژوهشی در باب معماری کردن در اصفهان) شده‌است؛ که توسط انتشارات متن، وابسته به «فرهنگستان هنر ایران» به چاپ رسیده‌است».
در پایان این آیین خاطره‌انگیز و پس از سخنرانی ایشان در خصوص چکیده‌ای از آنچه بر او رفته‌است؛ به رونمایی از تندیس ایشان پرداخته شد. تندیس در مجاورت ساختمان «کتابخانه‌ی مرکزی شهرداری اصفهان» که از پروژه‌های ارزشمند و تاثیرگذار فرهنگی ایشان است؛ نصب خواهد شد.
به امید آنکه بتوانیم سالیان سال از حضور ارزشمند این استاد بزرگوار و دغدغه‌مند در عرصه‌های معماری، مرمت و احیای بناهای تاریخی و هم‌چنین پرورش معماران جوان بهره‌مند گردیم.

تهیه‌کنندگان:
زنجیره فرهنگی هنری ایوان
«سهند منشی» معمار، پژوهشگر و کنشگر حوزه‌ی شهر و معماری، مشاور دپارتمان هنر و معماری زنجیره‌ی فرهنگی هنری ایوان
«مژگان اسماعیل‌پور» معمار، کارشناس دپارتمان هنر و معماری، مدیر اجرایی رویدادهای معماری زنجیره فرهنگی هنری ایوان

آیین نکوداشت محمدرضا قانعی، اصفهان، مسجد شیخ لطف‌الله، 5 اردیبهشت ماه 1402