هر کجای این سرزمین بزرگ را جستجو کنیم به انسان‌های فرهیخته، عاشق و دلباخته برخواهیم خورد که با مشقت، زحمت و مداومت توانسته‌اند تاثیر بسیاری در اعتلای فرهنگ، هنر و زندگی این مردم داشته باشند.
میرزا مهدی‌خان ‌شقاقی ملقب به ممتحن‌الدوله یکی از این افراد بزرگ وطن‌دوست و تاثیرگذار است که در 76 سال زندگی خود در تاریخ این سرزمین نام نیک از خود بجای گذاشته است. وی توانست اقدامات بسیار مهمی در زمینه‌ی خلق آثار ماندگار، با صلابت و تحسین‌ برانگیز مهندسی در ایران انجام دهد که پس از سالیان سال و گذشت بیش از یکصد سال هنوز مورد تحسین بینندگان و منتقدان قرار می‌گیرد. امید است با مطالعه‌ی زندگی و آثار این بزرگان بتوانیم تک‌تک ما نیز برای این کشور موجب احترام، بزرگی و ارتقا زندگی برای کشور و مردم بزرگ این سرزمین گردیم. میرزا مهدی‌خان ‌شقاقی ملقب به ممتحن‌الدوله (1223-1299 شمسی) فرزند آمنه همدانی و میرزا قلی‌خان ‌شقاقی، تاریخ‌نویس و نایب‌دوم وزارت امور خارجه، متولد محله‌ی سنگلج تهران (1299-1223) است که با دستور مستقیم ناصرالدین شاه با اولین هیئت محصلین اعزامی( 14 نفر) و در زمان سلطنت وی در سال 1236 شمسی-1857 میلادی، برای تحصیل معماری به اروپا عزیمت نمود. او منسوب به خاندان کهن ایل کرد شقاقی از دودمان قدیمی و میهن‌پرست ایرانی‌الاصل بود که در زمان سلاطین صفویه در آذربایجان شرقی در سرزمین‌هایی که از شمال به کوه‌های سبلان، از شرق به کوه‌های طالش و آربوداغ، از جنوب به کوه‌های بزغوش و از غرب به کوه‌های سهند منتهی می‌شدند ساکن بودند. میرزا مهدی‌خان در اوایل کودکی و پس از چند سال تحصیل در مکتب‌خانه و نظر به دوستی که پدرشان با مرحوم میرزاقلی‌خان امیرالشعرا پدر مرحوم علیقلی‌خان مخبرالدوله و نیرالملک که در آن اوان ناظم مدرسه‌ی دارلفنون بودند داشت در سن هشت سالگی به مدرسه‌ی دالفنون که در سال 1236 شمسی -1875 میلادی- تاسیس شده بود مشغول تحصیل مقدمات علم طب گشت. وی پس از تحصیل در مدرسه‌ی دارلفنون و همانطور که گفته شد با دستور مستقیم ناصرالدین‌شاه با اولین هیئت محصلین به پاریس اعزام گردید و بعد از اتمام تحصیلات متوسطه و اخذ گواهی‌نامه‌ی مهندسی در مدرسه‌ی عالی “اکل نورمال سوپریور دو پاری” و دانشکده‌ی معماری “آرشیتکتور” پاریس در سال 1243 شمسی -1864 میلادی- به ایران بازگشت.
میرزا مهدی اولین کسی است در ایران که در سال 1260 شمسی ترجمه و تالیف کتاب حقوق بین‌الملل بنام مآثر مهدیه را انجام داد.
این کتاب از نخستین ترجمه‌های حقوق بین‌الملل و دیپلماسی به فارسی است. تألیف کتاب در زمان معاونت وی در وزارت خارجه و به دستور ناصرالدین شاه و با استفاده از متون اروپایی انجام شد. از محتوای مطالب کتاب برمی‌آید که اصول مصوب حاصل از نشست کنسرت اروپایی در وین و مذاکرات دو اروپایی در نیل به این تصمیمات مورد توجه و مطالعه گردآورنده مآثر مهدیه قرار گرفته و وی با توجه به این نکات به تنظیم و نگارش رساله خود برخاسته است. با نگرش به روش تدوین این کتاب یعنی ترجمه و تألیف و اشاره‌ی نویسنده به این نکته که اطلاعات جمع‌آوری شده علاوه بر ترجمه‌ی متون فرانسوی حاصل تجربیات 25 ساله‌ی وی در خدمت به دستگاه سیاست خارجی کشورش است، می‌توان پذیرفت که بخش مهمی از مطالب این اثر نشان‌دهنده‌ی آئین کار و ترتیب امور در این حوزه از دولت قاجاران است. وی در سال 1257 شمسی توانست مقام نیابت (معاونت دوم) وزارت امورخارجه را از آن خود نماید. پیشنهاد مدرسه‌ی علوم سیاسی و تهیه‌ی پروگرام آن با همکاری سعدالدوله و تالیف کتاب مآثر مهدیه باعث دریافت لقب ممتحن‌الدوله به وی گردید. از دیگر فعالیت‌های وی می‌توان به مستشاری قوام-الدوله در وزارت امور خارجه، مترجمی امین حضور و حسام السلطنه، معلم سرخانه امین الملک، معلم زبان عزالدوله، همراهی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه در سفرهای خارجی و اروپایی اشاره کرد.
از دیگر آثار میرزا مهدی خان‌شقاقی خاطرات ممتحن-الدوله، تهران. نشر امیرکبیر، به قلم فرزند ایشان سرتیپ حسینقلی خان‌شقاقی و یاداشتی از ایرج افشار است. میرزا مهدی در این کتاب توانسته فضای زندگی، سیاسی، مناسبات و اتفاقات حاکم بر کشور و مردم آن دوره را به خوبی به تصویر بکشد.

آثار معماری میرزا مهدی‌خان شقاقی
همانطور که گفته شد، میرزا مهدی با مقام و منزلتی که در هنر مهندسی و معماری داشت از پیشقراولان این هنر و آموختگان آن در رتبه‌ی بهترین تربیت یافتگان و محصلان اعزامی به اروپا است که با مداوت و زحمات بسیار توانست آثار معماری مهمی از خود بجای گذارد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به همکاری در طراحی و نظارت ساختمان‌های مجلس شورای اسلامی (شورای ملی)، قصر فیروزه به دستور ناصرالدین شاه، طراحی محوطه‌ی میدان ارک تهران جهت ساختمان‌های وزارتخانه‌ها به دستور حسنعلی‌خان وزیر مختار سابق ایران در پاریس (اجرا نگردید)، مسجد و عمارت سپهسالار به دستور میرزا حسین‌خان سپهسالار قزوینی، طراحی عمارت جهت میرزا سید موسی وزیر طهران، دو عمارت اندرونی و دو عمارت بیرونی مجاور هم و مجزا و یک حمام بزرگ با دوش‌های عمومی و خصوصی در اراضی متصل به باغ سپهسالار، پله عمارت محمود‌خان ناصر‌الملک (1254 شمسی) که درخواست طرحی شبیه به پله‌ها‌ی عمارت سلطنتی بوکینگهام لندن از میرزا مهدی داشتند، طراحی سرسرا و پله‌های عمارت بهارستان به دستور حسین‌خان سپهسالار قزوینی، طراحی عمارت معتمد‌السلطنه (میرزا ابراهیم پسر دوم قوام‌الدوله آشتیانی)، تعمیر و بازسازی عمارت میرزا سعید‌خان انصاری وزیر امور خارجه‌ی ناصرالین شاه، طرح پله‌ی معلق عمارت میرزا جوادخان سعدالدوله (1256 شمسی) در میدان مخبرالدوله برای اولین بار در ایران، عمارت جدید میرزا سعید‌خان موتمن المللک انصاری، عمارت حسام-السلطنه (ابوالنصر میرزا) 1258 شمسی در ضلع جنوب شرقی عمارت انگلیس، ساختمان مجلس در بهارستان، عمارت خانه‌ی آینه مفخم به دستور یارمحمد‌خان شادلو معروف به سردار مفخم و پارک اتابک را نام برد.

فضای حاکم بر دوران زندگی میرزا مهدی خان‌شقاقی
سرتیپ حسینقلی خان‌شقاقی نویسنده‌ و فرزند میرزا مهدی خان‌شقاقی در کتاب خاطرات ممتحن‌الدوله، انتشارات امیرکبیر در مورد همزمانی دوران زندگی پدر با جنگ جهانی اول بیان می‌دارد:
“در ایامی که مرحوم پدرم سرگذشت خود را می‌نوشت تحت تاثیر جریان وقایع روزانه قرار داشته است. چه آن ایام مصادف با اوایل شروع جنگ بزرگ جهانی اول (1918-1914) میلادی، مطابق با (1297-1293) شمسی بود که علاوه بر وضع نابسامان ایران آنروز که معلول اختلافات داخلی و ملوک الطوایفی و تهاجم و دخالت همه جانبه‌ی قشون‌های روس، انگلیس، آلمان و عثمانی بود اوضاع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مملکت نیز دچار اغتشاش و نابسانی گردیده و آن مرد دانا و حساس از بدبختی‌ها و ناراحتی‌هایی که دامن‌گیر مردم این مرز و بوم شده بود رنج فراوان می‌برد. پیش‌آمدهای ناگوار و شهادت دو فرزندش یکی پس از دیگری بر تاثیرات روحی او افزوده و او را بیمار، به شدت تحت تاثیر و سخت عصبانی ساخته بود. او در هر محفل و مجلسی اعم از خانوادگی خصوصی و رسمی علنا عدم رضایت خود را از اوضاع مملت و سران کشور [حکومت قاجار] ابراز می‌کرد و اشخاصی که در این جریانات موثر می‌دانست را به باد انتقاد می‌گرفت، به همین لحاظ هیچوقت به مقامی که شایسته‌ی آن بود نائل نگردید. در آن زمان پدرم از غم فقدان دو فرزند تحصیلکرده‌ و مورد علاقه‌اش بنام‌های کیومرث (حسینعلی) حصن السلطنه (متولد 1259 شمسی) و محمدعلی خان‌شقاقی رنج فراوان می‌برد. میرزا مهدی پس از تحصیل و بازگشت به ایران علیرغم تحصیل در رشته‌ی مهندسی در یکی از معتبرترین دانشگاه‌های جهان، متاسفانه تا سال‌ها، از طرف حکومت وقت قاجار یعنی ناصرالدین شاه هیچ پروژه‌ای به وی ارجاع نگردید و استفاده‌ای از این نیروی تربیت‌یافته‌ی اکادمیک نگردید و مشقات و رنج‌های فراوانی جهت ادامه‌ی زندگی و امرار معاش را متحمل شد ولی با اراده و مداومت توانست جایگاه خویش را در عرصه‌ی وزارت امور خارجه تا مقام معاون دوم و همچنین معماری و همکاری در ساخت بناهای ماندگار پیدا کند….