ویلای دریا بندری
اثر ایرج کلانتری

ایرج کلانتری در طراحی خانه‌ی نجف دریابندری به دنبال آشتی دادن مفاهیم و روابط فضاهای خانه‌های سنتی ایران با اهداف و شیوه‌ی ساخت معماری مدرن بود. خانه‌ی دریابندری به سال 1343 خورشیدی در تهران طراحی و ساخته شد. این خانه جزو اولین کارهای موفق و تأثیرگذار کلانتری است که نمونه‌ی بارزی از بینش و شیوه‌ی کار او را در معماری مسکن نشان می‌دهد. او راجع به دیدگاه‌های خود در مورد طراحی خانه‌ها بین دهه‌های 40 و 50 خورشیدی چنین می‌نویسد:

در آن عده از خانواده‌های ایرانی که هنوز نمایندگان نسل قدیم را در خود دارند یک نوع دوگانگی وجود دارد به این معنی که افراد نسل جدید غالباً راه و رسم زندگی غربی را کمابیش پذیرفته‌اند، با کفش وارد اتاق می‌شوند، روی صندلی و پشت میز می‌نشینند. […] این دوگانگی در طرز زندگی باید در معماری خانه‌ی این گونه خانواده‌ها منعکس شود. خانه‌ی مورد بحث اینجا برای یک ‌چنین خانواده‌ای ساخته می‌شد. بنابراین یکی از نخستین تقاضاهای سفارش‌دهنده به معمار این بود که خانه دارای دو بخش مجزا باشد که در صورت لزوم بتوانند کاری به کار هم نداشته باشند. در حقیقت تقاضای سفارش‌دهنده این بود که در طراحی خانه‌ها تا حدی همان تقسیم‌بندی قدیمی بیرونی و اندرونی رعایت شود. از طرف دیگر، در پشت ضلع شمالی زمین که قاعدتاً محل حیاط خلوت است، ساختمان نسبتاً بلندی وجود داشت که ممکن بود تا حدی محیط حیاط خلوت را کور کند. بنابراین، حیاط خلوت از انتهای شمالی به وسط خانه منتقل شد و مساحت آن هم نسبتاً وسیع گرفته شد تا هم دو قسمت خانه را از یکدیگر جدا کند و هم یک فضای باز باشد برای قسمت عقب خانه، یا اندرونی. به این ترتیب قسمت عقب نیز مانند قسمت جلو از نور جنوبی و آفتاب برخوردار می‌شد.

غیر از نگاه جبهه‌ی جنوبی، که ناگزیر به سمت حیاط و استخر است، همه فضاها، که آگاهانه تعدادشان زیاد و کاربری‌هاشان گوناگون است، اساساً به‌کانونی درونی گشوده می‌شوند. اصولاً ایده‌ی نگاه به درون در اکثر طرح‌های خانه‌های کلانتری وجود دارد. این کانون یک مرکز هندسی ثابت نیست که خطوط و سطوح شکل‌دهنده‌ی فضاها مجبور به متابعت از آن باشند. هرچند حیاط باغچه‌ی داخلی جریان متناوب گشودگی فضاها در یکدیگر را در آخرین مرحله در خود جذب می‌کند، کانون واقعی جذب گشودگی فضاها خود خانواده است که با فعالیت‌های گوناگونش آن را از سویی به سویی حمل می‌کند: آشپزخانه به ناهارخوری نگاه می‌کند، ناهارخوری به نشیمن، اتاق مطالعه به هر دو، و همه با هم به حیاط باغچه‌ی داخلی. فضا با ساکنانش همراهی می‌کند و ساکنان خود نقشی را بازی می‌کنند که برای ایفای آن در جایی به نام خانه جمع شده‌اند. جمع شدن و در همه حال با هم بودن چیزی است که این ترکیب متداخل فضایی را ایجاد کرده است. ویژگی این ترکیب فضایی فقط تودرتویی، بالا-پایینی و پیچش فضاها نیست، بلکه متداخل بودن آنهاست. فضاهای متداخل یا درهم‌فرورونده از مشخصه‌های اصلی خانه‌های کلانتری است. برای کلانتری درون‌گرایی فضاها، یعنی گرایش آنها به سوی کانونی که خانواده دور آن جمع می‌شود، اهمیت بیشتری دارد. او در معماری به واقعیت ملموس و محسوس فضاها توجه دارد. برای او پلان و مقطع و نما راهنمای کار سازنده‌اند و ارزش شکلی مستقل ندارند. در اجرای ساختمان نیز به پردازش‌ها و جزئیاتی که در تعریف اساسی فضا نقش تعیین‌کننده ندارند، اهمیتی نمی‌دهد.

مدارک فنی