نورپردازی بینقص (بخش پایانی)
راه حلهای الهامبخش برای هر اتاق
نوشتهی سالی سْـتوری/ عکسها از لوک ؤایت/ ترجمهی اشکان جیهـوری
Perfect Lighting (Part IX, Final)
Inspiring Solutions for Every Room
Sally Storey

گذرگاهها، فضاهای خارجی و ورودیها
اوّلین برداشت ما از یک خانه از طریق مسیر دسترسی به آن حاصل میشود، که حال و هوا را برای مواجهه با آنچه درون خانه است آماده میسازد. شب هنگام، نورپردازی بیرون ورودی نقش مهمّی را در تعیین حسّ و حال و فضا بازی کرده و سبب پدید آمدن احساس پذیرا بودنِ خانه میشود.
اگر تنها نور فعّال در قسمت ورودی یک نور امنیتی باشد، نه تنها غیر دوستانه و درخشان خواهد بود، بلکه باعث میشود مهمانان حس کنند به حریم خانه تجاوز کردهاند. درِ ورودی را با دو چراغ دیواری، مُدرن یا قدیمی و یا یک فانوس بالاسری قاب بگیرید ــ بهتر است که اندکی از شدّت نور کاسته شود تا درخشش نور ملایمتر شود ــ چرا که فضا را بسیار پذیراتر میکند. در مناطق حومهای، که نور اضافی از منابع روشناییِ خیابانهای اطراف وجود ندارد، این شیوه نور کافی را تولید نخواهد کرد.
در چنین مواردی با کارگذاشتن یک منبع بالاتابِ ملایم در میان گیاهان باغچه یا حیاط نوری فیلتر شده و همچون سایه روشنهایی نامنظّم بر سر ساختمان میتابد و از سختی افه میکاهد، و در عین حال اگر چراغهای دیواری وظیفهی خود را تمام و کمال نیز انجام دهند همچنان دیده خواهد شد. نورپردازیِ سطح یک ساختمان روش مناسبی برای تولید نور عمومی است. روش دیگر برای برجسته ساختن ورودی، در صورتی که چراغهای دیواری مناسب و کافی نباشند، بهکارگیری منابع بالاتاب مخفی نزدیک به حاشیهی تزئینی درِ ساختمان است که یا تأکید را بر حاشیهی تزئینی میگذارد و یا بر مجموعهی گیاهان و درختان دو طرف ورودی.
پس از مهیّا کردن نورپردازی قسمتِ ورودی، نکتهای که باید مورد توجّه قرار گیرد، عملِ داخل شدن به ساختمان است. از منظر ایمنی نورپردازی پلّهها از اهمیّت ویژهای برخوردار است. اگر پلّهها کناره داشته باشند، میتوان با نصب یک منبع مخفی درون دیوار نور را بر هر یک از پلّهها جاری ساخت. از ادواتی استفاده کنید که لامپ کاملاً درون آن نصب شود و همچنین میتوان از یک منبع الایدی و یا یک منبع نور هالوژن کمولتاژ با لنـز استفاده کرد که نور را جهت میدهد و کمترین میزان ممکن درخشش را نیز تضمین میکند. روش دیگر برای روشنایی پلّههای ورودی استفاده از نورافکنهای خوشهایست. در اینجا نیز، بهترین نتیجه زمانی حاصل میشود که منبع نورْ مخفی باشد، چه این اختفا بهوسیلهی گیاهان اطراف حاصل شود، و چه با استفاده از ادوات و ابزاری که در آنها لامپ کاملاً در عمق محلّ نصب فرو رفته باشد.
نورپردازی فضای خارجی با نورافکن میتواند راهی باشد برای بهبود موقعیت بصری منطقهی ورود به ساختمان، که در عین حال نور بازتابی حاصل ورودی را نیز نورانی میکند. یک فضای ورودی مُتعارف را با نورافکنهایی که چندین متر از ساختمان فاصله دارند و مستقیماً به سمت ورودی نشانه رفتهاند، نورپردازی نکنید، چراکه درخشش آن بر افرادی که از داخل ساختمان به بیرون نگاه میکنند، اثر نامطلوب گذاشته، و در عین حال، جزئیات معماری ــ اعم از ستون، حاشیهی پنجره و یا بافت قدیمی نمای سنگی ــ را نیز یکنواخت و بیاثر میکند.
ایجاد توازنی ظریف و زیرکانه ضروریست، چراکه اگر نورپردازی بیش از حد به ساختمان نزدیک باشد، شکافها و ترکهای روی سطح ساختمان را برجسته خواهد کرد. هر نوع نوری که درون زمین نصب میشود، در برابر درخشش نور به نوعی حفاظ نیاز خواهد داشت که معمولاً فیلترهای شانهعسلی یا کرکره به کار برده میشود.
نورپردازی یکنواخت مسیرهای عبور از جملهی اصول به شمار نمیرود، ولی معمولاً در محلهایی که جهتِ حرکت تغییر میکند و یا در هر 10 الی 15 متر نصب شـده و به کـار گرفتـه میشـود. چراغدانهـای حفـاظدار بایـد در ارتفـاع 400 تـا 600 میلیمتری سطح زمین نصب شوند که بهتر است جهت آنها رو به مسیر عبور باشد. نور مورد نیاز میتواند حاصل تجهیزات تکجهت و یا منابع قارچیِ قدیمی باشد که نور ملایمی را در گسترهای 360 درجه و روی کلّ گیاهان کوتاهقدِّ اطراف خود و مسیر عبور میپاشد. در هر دو صورت، منبع نور و لوازم آن باید در میان گُل و گیاه اطراف مخفی باشد. اگر در اطراف منبع نور گیاهی وجود نداشته باشد، باید به دنبال راه حلهای دیگری بود، مثل نصب منبع نور درون یک حجم سنگی بزرگ تا شنریزی اطراف را با نور بخراشد، و یا با استفاده از فانوسهای کفی پایهآزاد و مخفی کردن منبع نور در بالای آن که نور را به سراسر مسیر عبور جاری کند.
نکات کلیدی برای ورودیهـا و فضاهـای خارجی
نمای ساختمان را از میان گیاهان و درختان جلوی خانه بهشکلِ بالاتاب نورپردازی کنید، چراکه این کار باعث تلطیف افه شده و سایههای نرمی را بر سطح بیرونی ساختمان میاندازد و افهی حاصل را ظریف و دلنشین میکند.
با یک جفت نور بالاتاب، بر مشخّصههای معماری اصلیِ ورودی، همانند آنچه در داخل خانه انجام میدهید، تأکید بگذارید.
به خاطر داشته باشد که پلّهها یا هر نوع اختلاف ارتفاع باید روشن باشد وگرنه خطر سقوط وجود خواهد داشت. قانون عمومی در نورپردازی فضاهای خارجی به وجود آوردن نقاط تمرکز در فواصل معیّن و در طول مسیر است و روشن کردن کلِّ مسیر الزامی نیست؛ در هر صورت، اختلاف ارتفاع در سطح یا پلّهها را همیشه روشن نگاه دارید.
یکی از قواعد طلایی در نورپردازی، که بر اساس آن اهمیت آنچه بدون نور باقی میماند به اندازهی آنچه نورپردازی میشود است، بیشترین مصداق را در باغها دارد. نورپردازی تمامی درختانِ پیرامون راه ماشینروی داخل ساختمان اتلاف انرژیست، ولی خلق یک نقطهی تمرکز با نورپردازی یک تکدرخت اثری جادویی دارد.
با استفاده از منابعی با نورِ کم مسیر عبور را در نور بشویید، برای مثال، یک منبع نور «جلوصحنهای» (Footlighter)، که شکلی مشابه یک کلاه چینی کم عمق دارد و در 30 سانتیمتری مسیر عبور نصب شده، نور لطیفی را بر سراسر محیط اطراف از جمله چمنها و بوتههای کمارتفاع میتاباند. یا میتوان با استفاده از یک منبع نور راهنمای اختصاصی با ارتفاع کم در طول مسیر، حوضچهای متراکم از نور به وجود آورد. اگر در محیط، درختچههای کمارتفاع یا پرچینهای گیاهی وجود داشته باشد، پنهان کردن یک منبع نور در میان آنها که نور را صرفاً بر فضای بالایی پخش کنند، کاملاً مؤثّر و هوشمندانه است، بهویژه اگر بدنهی منبع نور به رنگ سبز تیره باشد، بهخوبی در بتّهها استتار خواهد شد.
نورپردازی یک درخت در ارتفاع بالا (8 تا 12 متر) نور تکّهتکّهای تولید میکند که به «نورپردازی مهتابی» معروف است. منبع نور باید بهخوبی پوشیده باشد تا بهراحتی دیده نشود. در این وضعیت میتوان از منابع فلزّیـهالوژنی استفاده نمود، که رنگ آبی کمرمقی دارند و یا برای افهای نرمتر منابع نقطهای مسیـر هالوژنی 35 وات و 12 وُلت را به کار گرفت.
پذیرایی در فضای آزاد
با فضای غذاخوری روباز، چه یک تراس در پشتبام باشد چه بالکن و یا یک باغ کوچک، باید مشابه دیگر اطاقهای خانه رفتار کنید. هدف صرفاً افزودن به فضای پذیرایی نیست، بلکه با خلق منظرهای در آنسوی آن میتوان درک فضایی محیط داخلی را توسعه داد.
شگرد اصلی در نورپردازی فضای خارجی پرهیز از گرفتار شدن در افهی «سیاهچاله» است. این موضوع هنگام نورپردازی یک پاسیـو نیز صدق میکند، که اگر باغ آنسوی آن نیز نورپردازی شود، پاسیو زنده خواهد شد. مثل همیشه، نخستین قدم انتخاب چیزیست که باید نورپردازی شود. اگر باغ را حصار یا شبکهای احاطه کرده باشد، نورپردازی و ملزومات آن را میتوان بهشکلی نامحسوس در ارتفاع بالا نصب کرد تا تابش نور را از بالا به پایین جهت دهد، که در این صورت بر سطح نور عمومی افزوده میشود، همچنان که لایهی دیگری را نیز بر افههای نور خواهد افزود ــ بهخصوص اگر با نورپردازی بالاتاب ترکیب شود. ناحیهی نشستن یا میز نهارخوری معمولاً نقطهی تمرکز اصلیست. اگر ارتفاع ساختمان زیاد باشد یا درخت مرتفعی درون باغ وجود داشته باشد، مخفی کردن یک منبع نور در ارتفاع بالا برای تمرکز بر حوضچهی رقیقی از نور بر میز قهوهخوری یا نهارخوری، به همان شیوهای که در فضای داخلی اعمال میشود، اغلب مناسب خواهد بود. این شیوه تنها زمانی مؤثّر است که ارتفاع نورافکن به کفایت بلند باشد و منبع نور با کلاهک ضدّ تابش پوشیده شده باشد. برای رسیدن به افهی مورد نظر تنها کافیست آنها را 15 الی 20 درجه تغییر جهت بدهید ــ بیشتر از این مقدار میتواند موجب درخشش نامطلوب نور شود
برای افزودن هیجان به یک فضای خارجیْ نورپردازی بالاتاب گیاهان شیوهی مناسبی به نظر میرسد، امّا برای دست یافتن به بهترین افهی ممکن بایستی گونهی مناسب گیاه را انتخاب کنید. گیاهانی با شاخ و برگ گسترده مانند درختان غـار (برگِ بو) و یا زیتون بسیار مناسبند، در حالی که درختی با شاخ و برگ هرس شده و جمع و جورتر را میتوان مانند یک مجسّمه بهوسیلهی نورافکنهایی در فواصل نزدیک نورپردازی کرد. درختچههای هرسشدهی تزئینی کمارتفاع را نمیتوان بالاتاب نورپردازی کرد، امّا میتوان آنها را بهشکلِ پایینتاب نورپردازی کرد تا افهی مناسبی حاصل شود و یا آنها را در ضدِّ نور قرار داد، بهویژه اگر ورودی خانه را قاب گرفته باشند. نورپردازی پایهمیخی با منابع کموُلتاژ و مبدِّل از راه دور راه حلهای منعطفی را در اختیار قرار میدهد، امّا ضرورت دارد که سیمکشی کافی برای آن مهیّا باشد تا بتوان منبع نور را به بهترین مکان ممکن جابهجا کرد، چرا که با تغییر فصل، تغییر مکان لازم میشود
باغهای کوچک فرصت ایدهآلی را فراهم میآورند که بتوان چندین ترفند نورپردازی ثابت را در هم ادغام کرد ــ برای مثال، یک نیمکت توکار یا یک رف سنگیِ قرار گرفته بر گُلدان را میتوان به شکل مخفی از زیر نورپردازی کرد تا افهی شناور بودن حاصل شود. منابع بالاتاب مخفی را میتوان در خاک پنهان کرد تا بافت دیوار را بالاتاب نورپردازی کنند و یا میتوان با توکار کردن منابع نور درون سطوح جانبی گلدانها نور را بر سراسر مسیر گذر پاشید.
نورپردازی فضای خارجی، مانند اتاقی درون ساختمان، نیز باید توسّط کلیدهای جداگانه تحت کنترل باشد، زیرا تمامی افهها نباید همزمان وارد عمل شوند. گاه تمرکز بر مشخّصهای که در انتهای یک باغ کوچک واقع شده برای کشاندن نگاه به فضای بیرونی کفایت میکند.
آویختنِ فانوسهای ستارهای بر یک درخت، راه حلّی صرفاً دکوراتیف به حساب میآید که بر حس و حال یک فضای روباز میافزاید. با توجّه به ابعاد درخت به 3 الی 7 عدد از این فانوسهای منفذدار نیاز خواهد بود. در طول روز این تجهیزات شبیه ظرف غذای پرندگان به نظر میرسند، امّا شبهنگام، نقاط نورانی کوچک و ظریفی تولید میکنند که میتوان با ترکیبشان با منابع بالاتاب افهای سحرآمیز خلق کرد.
از حسّ شاعرانهی نور لغزانِ شمعها بر روی میز یا لبههای تراس غافل نشوید؛ میتوان با قرار دادن منوّر درون زیرگلدانیها بر شور و هیجان فضا افزود. اگر از این منابع نور در کنار آب استفاده کنید بازتاب شعلهها از آب افهی نور گرم و حیرتانگیزی به وجود خواهد آورد.
نکات کلیدی برای پذیرایی در فضای آزاد
از جمله مشخّصههای دیگر میتوان به منوّرهای مخصوص باغها اشاره کرد که میتوانند درون گلدانها یا زیرگلدانیها به کار روند، که در واقع به تعیین مسیر اختصاص دارند؛ برای افزودن عنصری دینامیک به نورپردازی نیز میتوان از شومینههای فضای خارجی استفاده کرد که در یک فضای شهری بهخوبی عمل کرده و در صورت دولایه شدن میتوان از آن بهعنوان باربیکیو استفاده نمود.
با استفاده از نورهای شب شیشهدار پلّکان یا یک دیوار کوتاه و یا میز را بهزیبایی مورد تأکید قرار دهید.
باغْ یک اتاق روباز است که قوانینی مشابه یک نهارخوری سرپوشیده بر آن حاکم است. با نور تکمیلی شروع کرده و دور تا دور باغ را نورپردازی کنید. باغچه را با ترکیبی از پوشش ظریفی از نور حاصل از رِفلکتورهای پایهمیخی 50 وات و 12 وُلت و افهی فشردهتر بالاتاب در زیر درختان نورپردازی کنید.
تمرکز را بر خودِ میز قرار دهید. برای این منظور از نور شمع استفاده کنید و یا اگر در نزدیکی میز درختی وجود دارد، یک نورافکن پرتو باریک را تا فاصلهی 6 متری قرار داده تا پرتوی نور درجهی 4 را بر مرکز میز متمرکز کنید.
باغها، عرشهها و محوّطهسازی
نکتهی اساسی که نباید فراموش شود این است که تابش یک منبع کوچک نور میتواند در یک باغ تا مسافتی طولانی نفوذ کند. فضای بیرونی را غرقه در نور نکنید، امّا در عین حال با تعبیهی پریزهای برق کافی امکان افزودن به ظرفیّت نورپردازی را فراهم آورید. کنترل نور، بهویژه در باغهای بزرگ، از اهمیّت زیادی برخوردار است: در اینجا نیازی به نورپردازی همهچیز و در همهحال نیست.
محوّطه را به مجموعهای از رویدادها تقسیم کنید و چگونگی نورپردازی هر یک را بررسی کنید. شروع کار از فضای ورودی مجموعه خواهد بود. ستونهای دروازهی سنگی یا آجری بهترین واکنش را به نور نشان میدهند و نقطهی ورود را روشن میکنند. مرحلهی بعدی نشانهگذاری این فضای ورودی بهوسیلهی نورپردازی بالاتاب یک درخت پُرجلوه و ابّهت و یا چندین نقطهی شاخص به موازات یک مسیر ماشینروی طولانیست. پیش از نصبِ منبع نورِ مورد نظر شکل و اندازهی درخت را مورد توجّه قرار داده و موقعیتهای مختلف را بیازمایید. یک منبع نور فلزّیـهالیدی، که برای تولید دو پردهی متفاوت از نور سفید ــ گرم و سرد ــ به کار گرفته میشود، گزینهی مناسبی خواهد بود. نور سرد بیشتـرین هماهنگی را با درخت کاج و سِدار دارد، چرا که رنگ آبی نقرهای برگهای سوزنی آنها را برجسته میکند، در حالی که پردههای گرمترْ نور سفید مکمّل درخت راش و بلوط خواهد بود.
بخش اعظم نورپردازی در باغ باید در نزدیکی خانه و در دسترس باشد، چرا که در واقع کارکرد یک اتاق خارجی را داشته، و نقاط تمرکز بیمورد در فواصل دور را چه یک بنای تزئینی باشد و یا یک درخت بزرگ، خارج از توجّه قرار میدهد. مانند فضاهای داخلی، کنترل نورپردازی باید با هر یک از نواحی مورد نورپردازی در ارتباط باشد.
در نورپردازی محوّطهها، بهترین رویکردْ تمرکز بر سازههاست، چراکه حفاظت و نگهداری از آنها ساده است. نورپردازی بالاتاب مسیری از تکستونها یا درختچههای هرسشده، که شما را به یک تمرکز نهایی مانند یک مجسّمهی نورپردازیشده هدایت میکند، از منابع پایهمیخی پخششده بر سطح حیاط یا باغچه بر اساس اُلگویی اتّفاقی، مؤثّرتر خواهد بود. منابع پایهمیخی به درد مناطقی میخورند که بهخوبی مورد رسیدگی و نگهداری قرار گرفته و معمولاً به خانه نزدیکند، چراکه در غیر این صورت زیر بوتهها و گیاهان گُم خواهند شد. منابع نور مدفونْ مناسب سطوح سخت و یا چمنکاریست، در حالی که در صورت به کار گیری در باغچهها، به علّت رشد گیاهان افهی مورد نظر را از دست خواهند داد.
واکنش فوّارهها و آبشارها به نور فوقالعادّه است . آبشاری مجهّز به آبفشان را میتوان به همراه نورهای شب که بر بالای آب میدرخشند به نمایش در آورد. در یک آبشار، منبع نور باید دقیقاً در زیر مکانِ «ریزشِ» آب نصب شوند، تا نور بهراستی از میان آن بدرخشد. منابع فیبراُپتیک برای استفاده در مشخّصههای معماری مرتبط با آب ابزار مناسبی به نظر میرسند. منبع نورْ دور از دسترس است و نور از درون یک فیبر شیشهای عبور کرده و از انتهای آن پخش میشود. اگر از این سیستم درون خروجی آب فوّاره استفاده شود، آب را به جای منبع نور جا میزند.
نکات کلیدی برای باغها
لوازم نورپردازی باغها معمولاً سیاهرنگ هستند، امّا انواع جمع و جورتر آنها به رنگ سبزِ تیرهاند، تا در میان شاخ و برگ درختان و گیاهان استتار شوند. در این صورت، انواع مسی این لوازم کاربردیترند، چراکه بهمرور سطح خارجی آنها به طور طبیعی به رنگ سبز در میآید. انواع برنزی این لوازم نیز مناسبند، بهویژه آنکه اگر بر روی درخت نصب شوند، در رنگ تنهی درخت استتار خواهند شد.
یک تابش کوچکِ نور مسافتی طولانی را طی خواهد کرد، پس مهمّ است که تصمیم بگیریم کدام مشخّصه را و با چه شدّتی نورپردازی خواهیم کرد، تا باغ بیش از حد نورانی نشود. در استفاده از نور سختگیر باشید تا بتوانید از تاریکی نیز استفادهی بهینه ببرید. بر بهترین عنصر تأکید بگذارید و بیارزشترینها را پنهان کنید.
نور و آب دست در دست هم به خلق افههای سحرآمیز در باغ میآیند، چه زمانی که آبْ ساکن و بدون نور باشد، که به خلق استخری با انعکاسی سیاه و هیجانانگیز منجر میشود، و یا نورپردازی آب از درون آن.
منبع نور فیبراپتیک برای استفاده در المانهای معماری همراه با آب بهترین است، چراکه این دو به کمال در هم ادغام میشوند، و آب را چنان مینمایانند که گویی از درون نورافشان شده است.
برای خروجی فوّارهها، فیبر را درون خروجی آب قرار دهید؛ و برای فشانههای مرتفعتر، فیبر را در کنار آن قرار دهید.
کلید نورپردازی موّفّقِ یک باغ کوچک، انعطاف است. از منابع پایهمیخی استفاده کنید، چراکه میتوان مکان آنها را با توجّه به تغییر فصول و رشد گیاهان تغییر داد.
استخـرها
استخر، چه روباز باشد و چه سرپوشیده، میتواند برای خلق افـهای سحرآمیز نورپردازی شود. مانند حمّام، منابع نور مورد استفاده با توجّه به منطقهای در اطراف استخر که مورد استفاده قرار میگیرند، درجهبندی ضدّ رطوبت دارد، و در عین حال انتخاب لوازم مناسب به نوع مادّهی تصفیهی آبِ استفاده شده در استخر نیز بستگی دارد.
کاشیکاری به کار رفته درون یک استخر میتواند اثر قابل توجّهی بر افهی حاصل از نور داشته باشد. تودهی نور انعکاسی حاصل از رنگهای تیرهی نَرم، مانند آبی تیره، سبز و یا آبیِ مایل به خاکستری با چشمانداز فضا در طول روز طبیعیتر ادغام میشود. اگر کاشیهای مورد استفاده کمرنگ باشند، آب به رنگِ آبیِ زنگاری به نظر خواهد رسید. در یک استخر تاریک میتوان با چسباندن تکّههای فیبراُپتیک در اُلگویی اتّفاقی و در کف استخر به عنوان منابع نقطهای نور، افهای هیجانانگیز خلق کرد. این منابع در طول روز نامرئیند، امّا شبهنگام افهی حاصل چنان است که گویی مشتی ستاره را به درون استخر پاشیده باشند. برای نور عمومی چندین منبع نور کوچکتر به انواع سنّتی و بزرگی که شبیه «چراغ جلوی اتومبیل» هستند ارجحیّت دارند. گاه یک استخر سرپوشیده ادامهی اتاقهای خانوادگی یا فضاهای استراحت و تمدّد اعصاب است، بنابرین، تأثیر بصری آن میتواند حتّی زمانی که مورد استفاده نیست، مهم و قابل توجّه باشد. دقّت کنید که منابع مورد استفاده در استخر درخشش زائد تولید نکند و نورپردازی را به عنوان یک نقطهی تمرکز در یک انتهای استخر به حساب آورید. اگر بیننده از ضلع طویلترِ استخر با آن مواجه میشود و ضلع روبهروی آن دیواری باشد که یکپارچه تا درون آب امتداد یافته، فقط از یک سمت و رو به دیوار نورپردازی کنید. اگر نمای استخر از یک انتهای استخر باشد، نورپردازی از دو طرف مؤثّر خواهد بود. نورپردازی را از سقف و مستقیماً بالای استخر اجرا نکنید، چراکه تعمیر و نگهداری ابزار نورپردازی جز با خالی کردن استخر ممکن نخواهد بود، مگر آنکه از منابع فیبراُپتیک استفاده کنید ــ برای مثال، منابع ستارهای سقفکوب ــ زیرا منبع نور با منبع نورپردازی فاصله دارد. در عوض، به فکر استفاده از منابع دیوارکوب در دو طرف استخر باشید، که با تغییر شدّت نور بر آب استخر انعکاس خواهند یافت.