منتقدان معماری به عنوان دیگر ذینفعان ساختمان: چشماندازی جهانشی کریس واتسون ترجمهی مینا حنیفیواحد

مقدمه
براساس سی سال ارزیابیِ حدود 200 ساختمان در اروپا و مناطق اقیانوسیه، سردبیران خواستار چشماندازی بر «معماری فراتر از نقد» شدند. در این بخش، ارزیابی پس از سکنا ❊ (POE) بسته به متن حاضر و کاربردش بازتعریف میشود. از آنجایی که ساختمانها جهت کار و یا زندگی افراد ساخته میشوند، نظر و بازخورد کاربران و ذینفعان ساختمانها دربارهی کارامدی و راحتی آنها از لازمههای ارزیابی POE میباشد. در ثبت تجربیات و دیدگاه ذینفعان، واقعیت برانگیختن نظرات و بیطرفی مستنداتشان در نظر گرفته شده است. تجربیات منتقدان هم با آنهایی که در ارزیابی POE ثبت گردیدهاند، مقایسه شده است ــ منتقدان معماری فعال در نشریات، نقدهای عمومی خودجوش و منتقدان معمار در سه ارزیابی POE. در این بخش، سهم مشاغل معماری در احتیاجات ذینفعان و فرصت آنها برای مشارکت در معماریای که فراتر از بوده، در نظر گرفته شده است. در آخر، روند جهانی افزایش مشارکت شرکتهای خصوصی در امکانات عمومی درخصوص ایجاد تغییرات در فرصتهای POE مورد بحث قرار گرفته شده است. این مقاله به این نتیجه میرسد که تجربهی منتقدان دربارهی ساختمانها میتواند برای ارزیابی POE مفید باشد و مکمل روند ارزیابی از دیگر ذینفعان باشد.
تعریف ارزیابی پس از سکنا (POE)
• ارزیـابـی POE، فـرایـنـدی مـعـمـاری جـهـت ایـجـاد راهـکارهـایی بـرای ارتـقـای سـطـح کـارامـدی تـوسـط بهینهسازیِ سازگاری میان طراحی و کارکرد ساختمانها تحت شرایط عملیاتی است. این مهم، از طریق تعاملات میان گروههای ذینفع به دست میآید که در آن از تجربیات خود دربارهی ساختمان میگویند تا توصیهها و راهکارهایی برای طراحی و کاربرد آنها به وجود آید. تعامل دربارهی تجربهی ساختمانها موجب سازگاری و هماهنگی میان مشاهدات و انتظارات دربارهی ساختمان مورد بحث میشود. ارزیابی POE در سراسر چرخهی زندگی ساختمان کاربرد دارد. ارزیابی در سالهای اولیهی بنا ، موجب ساخت و تنظیم دقیق ساختمانهای جدید میشود و در برنامهریزی برای ساختمانهای بعدی، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار متخصصین میگذارند. همچنین ارزیابی ساختمانهای قدیمیتر، به نوعی برنامهریزی و طراحی تغییرات را هدایت میکنند.
• تمامی افرادی که سهمی در ساختمان دارند و یا همان ذینفعان ساختمان، در این ارزیابی حضور خواهند داشت و هر یک از جانب خود نظراتشان را ابراز میکنند. به منظور ثبت نظرات بیطرفانهی افراد در اینجا، سه بُعد ارزیابی ساختمان، یعنی طراحی، کاربرد و وضعیت یا شرایطش گنجانده شدهاند.
• مشاهدات آزمایشی افراد دربارهی علت و معلول ثبت میشوند. به عنوان مثال، «ما وسیلهی گرمایشی را روشن میکنیم چون در تابستان سیستم تهویه بیش از حد خنک میکند.» همکاری شرکتکنندگان دربارهی یافتن راه حل برای مسائل طراحی و کاربرد و همچنین توصیههای ارزیابان معماری برای ارتقای سطح سلامت و کارکرد ساختمان، همگی به طور متعادل از تجربیات تمامی افراد ذینفع دربارهی ویژگیهای آن ساختمان در این ارزیابی لحاظ میگردند.
• گزارشات ارزیابی POE تمام تجربیات حاصل از بخشهای مختلف ساختمان را ثبت میکند و با مشخص کردن وضعیت هر بخش و در نظر گرفتن ویژگیهای مختلف آنها، شرایط عملکری متفاوتشان را در قسمتهای مختلف ساختمان نشان میدهد.
• اگرچه موضوع مشترک تمامی ارزیابیهای POE ساختمانها هستند، فرایند آن برای دیگر محیطهای ساخته شده و طراحی منظر و اموری از این دست، کاربرد دارد.
ذینفعان
ذینفعان، شامل تمامی افرادی میشوند که سهم یا مشارکتی با آن ساختمان مورد بحث دارند. سلامت و کارکرد بهرهوری ساختمان برای هر کارفرمایی مهم است و از آنجایی که این عوامل تا حدودی بستگی به تجربیات ذینفعان در رابطه با آن ساختمان دارد، بنابراین، ارزیابی POE بر آنها متمرکز میباشد. ذینفعان و یا سهامداران ساختمانهای تجاری و عمومی شامل گروه کارکنان، مراجعهکنندگان و صاحبان ساختمان میشود. بنابراین به طور خاص، ذینفعان ساختمانها عبارتند از: صاحبان یا مدیران املاک؛ کارکنانی که در ساختمان کار میکنند و مسئولیت سودرسانی را دارند؛ افرادی که در ساختمان خدمت میکنند ــ مانند مشتریان، دانشآموزان و دانشجویان، زندانیان، مراجعهکنندگان، ساکنان، مستأجران، مهمانان، بیماران و بازدیدکنندگان و غیره؛ تیم پروژه، یعنی کارفرما، مدیر پروژه، معمار، مهندس، سازنده، و غیره؛ گروه تعمیر و نگهداری ــ مدیر تأسیسات، لولهکش، برقکار، مستخدم و غیره. افزون بر این، ارزیابی POE شامل افرادی که به نوعی تحت تأثیر ساختمان هستند نیز میشود؛ به عنوان مثال، همسایهها، منتقدین معماری، افراد ناتوان، جامعه و نسل آینده ــ مثال پیش رو درخصوص ارزیابی همین مسئله، یعنی دغدغههای نسل آینده است.
هر کسی در تجربهی خود با ساختمانها متخصص است
همانطور که پیشتر ذکر شد، هدف اساسی ارزیابی POE، برقراری ارتباط با تجربیات ذینفعان است تا برای ارتقای سطح کیفی ساختمان به راه حل برسیم. یک وبسایت معماری، ساختمانی را به لحاظ طرح، ظاهر، نورپردازی و انعطافپذیری مورد بررسی قرار داد و سپس داورانشان جایزهی معماری را به آن ساختمان اختصاص دادند. اما در مقابل، گزارشات مختلفی از ساکنان به دلیل بوی فاضلاب در محل کارشان، آلودگی صوتی خارج از کنترلشان و مزاحمت سروصدا هنگام جلسات، سروصدای بیشازحد کارخانهها، نگرانی برای ایمن بودن پنجرهها، کمبود امنیت و نور بیشازحد و مضر برای بینایی، مشکلات سوئیچینگ، خاموشی و نور ناخواسته، کیفیت بد هوا که باعث ناراحتی و بیماری افراد میشود، نشت آب باران از سقف، دیوارها و درها به دستمان رسید.
شنیدن صدای ساکنین ساختمان در نقد معماری رایج نیست و این «فریاد سکوت» نشنیده گرفته شده است. در واقع معلوم نیست که آیا داورانی که به این بنا جایزه دادهاند، تصاویر را دیدهاند، دور بنا گشتی زدهاند و یا داخل ساختمان را با آن همه مشکل ملاحظه نمودهاند یا خیر؛ اما واضح است که صدای ساکنان را نشنیدهاند. معمولاً مدیران املاک، معماران، مهندسین و سازندگان به ندرت عیب و نقص بناها را گزارش میکنند. در مواقعِ اندکی هم که تجربیات نامطلوبی از ساکنین ذکر میشود، مسئولیت آنها به یکدیگر و یا به خود ساکنین نسبت داده میشود. شرایط اشتغال به معماری، معماران را برای بازدید بنا پس از یک تا دو سال از تاریخ اتمام ساخت، جهت دریافت بازخورد ساکنین دربارهی آن بنا تشویق نمیکند. فرانک دافی (Frank Duffy) برداشت بخش M را از خدمات مؤسسهی سلطنتی معماران بریتانیایی (RIBA) اینگونه توضیح میدهد: «این حرفه را در زندانی ذهنی محبوس میکند و امیدواریم ما معماران، به طور جمعی قفل آن را بیرون نینداخته باشیم.» شاید مؤسسهی معماری راهی برای در نظر گرفتن مشورت از ساکنین هنگام اعطای جوایز پیدا کند.
درس یادگیری
ساختمانهایی را که ما ارزیابی میکنیم، توسط معماران و کارفرمایان از کانسپت تا اتمامِ ساخت تأیید شدهاند و اغلب ویژگیهای طراحی در شرایط گوناگون، عملکردی رضایتبخش داشتند؛ اما گاهی اوقات خرابیهای جدی و یا غیرضروریای به وجود میآید که معماران و منتقدانشان از آن آگاهی ندارند. برونسپاری مدیریت پروژه و ترس از متهم شدن برای چنین کمبودهایی، دلیل اصلی زیر بار مسئولیت نرفتن تیم پروژهها است و باعث میشود که آنها رویکردی مسئولانه در مدیریت پروژه نداشته باشند.
مثال: طراحی کلاس درس برای هوشیاری
در ارزیابی POE ساختمانهای دارای تهویهی خودکار، تمامی گزارشات حاکی از آن است که بسیاری از گروههای ذینفع معتقدند سیستمهای تهویه، ضعیفترین جنبهی ساختمانها میباشد. در یک نظرسنجی منتشر نشده در یک کشور اروپایی، به نویسندهی این نوشتار گزارش شده است 23 مدرسه از مجموع 25 مدرسه، هم در تابستان و هم در زمستان بسیار گرم هستند و بازدیدهای فنی نشان میدهد که 23 از 25 مدرسه، استانداردهای بهرهوری انرژی را رعایت نمیکنند.
هوشیاری دانشآموزان و معلمان در تحصیل، امر بسیار مهمی است و تأثیر مستقیمی بر روند یادگیری دانشآموزان و همچنین تدریس معلمان دارد؛ به عبارتی دیگر، بیحال بودن و خوابآلودگی دانشآموزان و معلمان در محیط دم کرده و آلودهی کلاسهای درس، باعث کاهش خلاقیت و مهارتهای دانشآموزان میشود و نهایتاً در دهههای آتی نیز به عنوان نیروی کار بر فعالیتهای شغلی آنها تأثیر بسزایی خواهد گذاشت. اگر آن 25 مدرسهی نظرسنجی شده از ارزیابیهای POE که در مدارس اسکاتلندی انجام شدند، آگاهی داشتند و از آن یاد میگرفتند، میتوانستند فضایی راحت و مطبوع را برای دانشآموزان و معلمان فراهم کنند. افزون بر این، مسائل کیفیت هوا ممکن است در اختلافات حقوقی گران تمام شوند.
مثال: طراحی سینک دستشویی برای کاهش انتقال عفونت
همانطور که دکتر وال کورتیس (Val Curtis) از مدرسهی بهداشت لندن و مرکز بهداشت طب گرمسیری گزارش داده است، سلامت و سودمندی افراد در جامعه تحت تأثیر مسائل مربوط به سلامت و بهداشت میباشد. طبق گزارش او، «ما نیازمند سرمایهگذاریهای زیادی در امکانات دستشوییِ مدارس هستیم زیرا تنها در بریتانیا، 12 میلیون مورد نورو ویروس، اسهال و استفراغ، استافیلوکوکوس اورئوسِ مقاوم به متیسیلین ــ که یک باکتری مقاوم به آنتیبیوتیک میباشد (MRSA)، ای.کولی (E. Coli) و اکنون نیز آنفولانزای خوکی گزارش شده که همهی این بیماریهای عفونی از طریق دستان آلوده به دیگران سرایت میکند».
مدارس اسکاتلندی، مجهز به سینکهای دستشوییای هستند که در ارتفاع مناسبی برای کودکان قرار دارند، اما ذینفعان POE ابراز نمودهاند که این سینکها برای کودکان کوچکتر بسیار گود است و دستشان راحت به شیر آب نمیرسد. از این داستان درس گرفته شد، اما باز هم این گزارشات مورد استفاده قرار نگرفت و مدرسهی دیگری با همین شیوه، سینکهای بسیار گودی را در مدرسه کار گذاشت که کودکان کم سنتر در استفاده از آنها به مشکل برخوردند و چند سال بعد، مورد ارزیابی قرار گرفتند.
بررسی هدف: مجموعهی جهانی تجربیات بناها
از آنجایی که تجربیات ذینفعان در رابطه با ساختمان، شخصی میباشد، اولین مرحلهی ارزیابی POE این است که اطلاعات مربوط به تجربهی معماریِ ذینفعان، فوری و بیطرفانه ثبت گردند. در این مرحله باید اظهار نظرات، بدون جانبداری ثبت گردند تا ذینفعان بتوانند آزادانه به سؤالات پاسخ دهند. بنابراین، حتی اگر پاسخی از ذینفعان براساس حدس و گمان باشد و مصاحبه کننده بداند که ممکن است اشتباه باشد، باز هم در بعضی مواقع، آن پاسخها نیز ثبت میشوند. در مراحل بعدی، پس از ثبت یافتههای ذینفعان، توصیههایی برای بهبود طراحی و حمایت از سلامت و بهرهوری ذینفعان به وجود میآیند.
برخی متخصصان بر این باورند که آنها به تنهایی میتوانند به ارزیابی واقعیای در خصوص تجربهی یک بنا دست یابند. به عنوان مثال نورپردازان ممکن است بر این امر پافشاری کنند که اندازهی واقعی و مناسب نور در یک دفتر اداری 400 واحد لوکس در 700 میلیمتر بالای سطح طبقه است، اما این طراحان احتمالاً از دغدغههای ذینفعان ساختمان اطلاعی ندارند، زیرا بنابر نظر آنها، سطح منظم نور در آن شرایط باعث روشنایی بیدلیل میزهای خالی، فرشها و طبقات بالای قفسهها میگردد ــ بدون در نظر گرفتن اینکه آیا اصولاً کسی به آن میزان نورپردازی نیاز دارد یا خیر. علاوه بر این، این میزان نورپردازی ممکن است باعث ایجاد سردردهای میگرنی در برخی کارکنان شود و در سطح عملکرد آنها تأثیر منفی بگذارد.برخی دیگر از مصاحبه شوندگان نیز مجبور شدند لامپهای مهتابی را بردارند و یا حتی از عینک آفتابی برای حفاظت از چشمانشان استفاده کنند. در حقیقت، ذینفعان به دنبال یافتن راه حلی مطلوب برای برآوردن نیازهایشان در زمانها و شرایط گوناگون هستند و اسناد POE این امکان را فراهم میکند تا با ثبت اطلاعات عملکردی ساختمان و شرایط آنها در چنین مسائل بحث برانگیزی به یافتن پاسخی مناسب برای طراحی فضاهایی مطلوبتر کمک کنند.
نقد معماری: یک تجربهی ذینفع دیگر
به سختی میتوان گفت تفاوت در تجربه میان منتقدین معماری، واضحتر از مثالی باشد که پیشتر دربارهی ساختمانی ذکر شد که برندهی جایزهی معماری گشت، اما ساکنین آن از بوی فاضلاب، نشت آب، هوای نامطبوع، سروصدا، امنیت و نور، رنج میبردند. خوشبختانه، اغلب ساختمانها را میتوان در کل، موفق و مطلوب برای ساکنین آنها و دیگر ذینفعان خواند ــ بدون در نظر گرفتن تجربهی منتقدین معماری از آنها.
مقایسهی 1: نقد معماریِ منتشر شده
در این بخش به مقایسهی چند نقد معماری منتشر شده با تجربیات گزارش شده توسط ذینفعان در ارزیابیهای POE پرداخته شده است. نمونهای از نقد منتشر شده با شرح تجربیات خود منتقد دربارهی ساختمان، بیشتر نشانگر حساسیت زیباییشناختی آنان به لحاظ ارزشهای تاریخی و سبک معماری میباشد. در واقع، مباحث مطرح شدهی آنان دربارهی جوانب عملکردی ساختمان، مبهم و بسیار جزئی است. تصاویر گرفته شده توسط منتقدان هم بیانگر تعاملی اندک است میان آنها و مردمی که در آن ساختمان سکونت دارند.
در مقابل، ذینفعان در ارزیابیهای POE، به لحاظ کیفی، ساختمانها را مورد بررسی قرار میدهند و تأثیر آنها بر سلامت و بهرهوری افراد را میآزمایند. آنها اغلب به دنبال ثبت شواهدی هستند که با آن اظهاراتشان را ثابت کنند. تصاویر ارزیابی POE، معمولاً تأثیرات ارگونومیک و رابطهیشان را با مقیاس بدن انسان میسنجد ــ مانند مثالی که دربارهی سینک دستشویی کودکان در مدرسه ذکر شد. همچنین این تصاویر موجب تعامل تصمیمگیرندگان با تجربیات ساکنین از جمله رضایت، خرسندی، انزجار و ترسهایشان میشود، به طوری که یافتن اعداد این اطلاعات قابل انتقال نمیباشند و آنها اخیراً به عنوان «تصویرصوتی» (photovoice) شناخته میشوند.
مقایسهی 2: منتقدین معماری در ارزیابیهای POE
در سالهای 2004-2006، معماران در سه ارزیابی POE شرکت کردند و انتخابشان به دلیل دانش آنها دربارهی تأثیر مصالح ساختمان، ساختوساز و عملکرد ساختمان بر محیط بود و در نهایت خلاصهای کاربردی از چرخهی طبیعی تأثیرات ساختمانها بر محیط تهیه شد. در واقع، این معماران سبز مشغول نشان دادن نیازهای نسل آینده بودند تا تأثیرات محیطی ساختمانهای مورد آزمایش در کنار نیازهای ذینفعانِ امروزشان مورد ملاحظه قرار گیرند. علاوه بر اظهار نظر دربارهی تأثیرات ساختمانها بر نسلهای آینده، معماران از این اقدام نیز فراتر رفتند و به پیشبینی دربارهی تجربیات کاربران از برخی ویژگیهای ساختمانها پرداختند. در واقع، آنها در این امر، نقش منتقدین معماری را ایفا نمودند و هنگامی که پیشبینیهایشان با گزارشات ارسالی از تجربیات کاربران، ناهماهنگ و و ناسازگار از آب درآمد، اعتبارشان زیر سؤال رفت. در حقیقت، پیشبینی بیدقت معماران سبز دربارهی تجربیات کاربران، تأثیر جزئیای در روند آزمون POE داشت، اما نویسنده در این فرایند به دو نتیجهی مهم رسید: اول آنکه معماران میتوانند دربارهی پیشبینی تجربیات ساکنین ساختمانها خودسرانه عمل کنند و دوم، تأیید یکی از اصول POE بود؛ یعنی ذینفعان باید خوشان به شرح دربارهی تجربیاتشان از یک ساختمان بپردازند.
مقایسهی 3: منتقدین معماری جوان
دانشجویان دانشگاه خوان کارلوس در موریسای اسپانیا در اکتبر 2013، منتقد معماری شدند. گزارشی که به دست نویسنده رسید دربارهی دمای 50 درجهی سانتیگرادی کلاسهای درس بود که به مدت 15 سال از آن کلاسها در دانشگاه استفاده میشد. در سال 2013، هنگامی که سه نفر از هوش رفتند، دانشجویان دست به اعتراض زدند، اما نهایتاً دانشجویان معترض مورد بازخواست قرار گرفتند ــ شاید این حرکت باعث دلسردی نقد معماری گشت. اینجاست که یک ارزیابی POE میتوانست این نارضایتی را ثبت کند و نهایتاً با اتخاذ تصمیم دربارهی آن، هم محیط بهتری برای اساتید و دانشجویان فراهم شود و هم در عرض 15 سال با آگاهی بیشتری به طراحی سایر مراکز آموزشی بپردازند.
مالکیت سرمایهگذاران جهانی بر ساختمانهای عمومی
با توجه به فعالیت کاری نگارندهی این مقاله در اقیانوسیه و اروپا از سالهای 1980 تاکنون، شاهد افزایش خصوصیسازی ساختمانها به دست سرمایهگذار جهانی هستیم که برنامهها و خدمات ساختمانهای عمومی را در دست دارند. این امر، در نتیجهی برونسپاری خدمات مشاورهای، مشارکتهای خصوصیـعمومی و یا خدمات، صورت پذیرفته است. این سرمایهگذاران، امکاناتی را به دولتها میدهند که به گفتهی مشاوران مالی، ارزانتر هستند، زیرا آنها به جای حسابهای سرمایهگذاری عمومی از حسابهای جاری میباشند. از این رو، دپارتمانهای دولتی کوچک شدهاند و مدیران ساختمانهای مراکز آموزشی را برای مذاکره دربارهی مشخصات و بستن قرارداد با وکلای شرکتها به عنوان نمایندهی سرمایهگذاران نگاه میدارند. در نتیجه، نقش شرکتها در برنامهریزی، طراحی، ساخت و مدیریت امکانات برای استفادهی عمومی، پررنگتر میشود و فرصتهایی برای POE به وجود میآید تا به شناسایی و تعامل دربارهی درسهای آموزش یافته شدهی معماری بپردازد و به موفقیتهای بیشتر پروژهها در آینده کمک کند. شهروندان نیز همچنان نیازمند ساختمانهایی هستند که در نتیجهی یادگیری از چنین آزمونهایی ساخته میشوند تا به موفقیت اقتصادی و سلامت شهروندان بینجامد.
نتیجهگیری
اگرچه منتقدان معماری، درک و تجربهی چندانی دربارهی اهداف عملکردی ساختمانها ندارند، علاقهی آنها به تاریخ معماری، طراحی، سبک و ملاحظات زیباییشناسی به لحاظ فلسفی همچنان معتبر هستند و آنها برای آزمون POE باید در کنار دیگر کاربران و یا ذینفعان ساختمانها در نظر گرفته شوند. مطالب معماری منتشر شده ممکن است معماری را به عنوان حرفهای مربوط به زیباییشناسی تعریف کرده باشند، اما اگر متخصصان باید به شناسایی طرحهایی بپردازند که باعث بهبود سلامت و بهرهوری افراد میشوند، پس باید تجربیات بیشتری کسب نمایند. مثال دانشجویان اسپانیایی جوانِ منتقد معماری و اعتراض آنها در دانشگاه، نشان میدهد که ارزیابی POE لازمهی شناسایی میزان موفقیت بناها و همچنین بخشهایی است که نیازمند تعمیر میباشند و این امر کمک میکند تا پیش از آنکه آسیبی به روند یادگیری افراد و عملکرد کاریشان وارد گردد، مشکل به موقع حل شود. در حقیقت، ساکنین ساختمان میتوانند از فناوری اطلاعات استفاده کنند و قادر خواهند بود تا معماری را که اکنون فراتر از نقد است، مختل نمایند.