تعاریف
خاک، فراوان ترین و در دسترس ترین عنصر حیاتی است که قابلیت جمع آوری، ذخیره و فرم دهی دارد. ذرات این ماده از متلاشی شدن سنگ‌ها بر اثر روند فیزیکی و یا شیمیایی پدیدار شده و فضای خالی آن با آب، هوا و یا هر دوی آنها پُر می‌شود (امیری، 1393: 36). همچنین بر‌اساس تعریف وِیدُر (Vador, 2005: 7) «خاک از تجزیه‌ی سنگ مادر به دست می آید. این سنگ به ذرات معدنی با اندازه های مختلف از سنگریزه ها تا گرد و غبار رسی تقسیم می‌شود.»
«معماری خاک» بیانی از معماری می‌باشد که نمی توان شروع مشخصی را برای آن لحاظ نمود، اما اگر بتوان خانه سازی های بشر اولیه را نیز محصول ساخت و ساز با خاک دانست، می‌توان نقطه‌ی شروع استفاده از این ماده‌ی طبیعی را همسنگ با قدمت آشنایی انسان با فنون ساخت‌و‌ساز تصور کرد که پیشینه‌ی آن به بیش از 9000 سال می‌رسد، همان‌طور که خانه‌هایی متشکل از آجرهای خشتی متعلق به 8000 تا 6000 سال پیش از میلاد، در ترکستان کشف شده است (مینک، 1391: 52). طبق جدول ارائه ‌شده توسط «کرسی معماری خاک یونسکو» (Unesco chair earthen architecture)، مجموعاً دوازده تکنیک برای ساختمان سازی با خاک وجود دارد که با بهره‌گیری از تعاریف موجود در وب‌سایت یونسکو به بررسی این روش‌های گوناگون می‌پردازیم.
این سازمان با هدف پیشرفت دانش در حوزه‌ی معماری خاک تشکیل شده و هدفش احیای سنت‌های گذشته و پیوند مهارت‌های بومی و سنتی کشورها برای ساختمان‌های مدرن می‌باشد که در نظر دارد تا با اتحاد کشورها برای انجام پژوهش‌های مرتبط، به گسترش این نگرش بپردازد. نوشتار پیش رو نیز نحوه ی اجرای هر‌‌یک از روش‌های مذکور را با نگاهی به تعاریف این سازمان بررسی می نماید و در ادامه به تشریح مواردی از این دست می‌پردازد (تصویر 1).
روش حفره ای
ساخت و ساز حفره ای، در واقع تداعی گر نوعی پناهگاه می باشد و شاید بتوان از خانه هایی که با این روش ساخته می شوند، با عنوان «خانه های دخمه ای» نیز نام برد (تصویر 2). این خانه ها که به صورت مجموعه ای از چند اتاق در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند، به دو شکل افقی و عمودی بنا می شوند. «حفره سازی افقی، مجموعه ای از غارها را در یک جبهه از تپه ای کنار هم پدید می آورد که به وسیله ی راهرو ها و راه پله ها قابل دسترس هستند. حفره سازی عمودی ــ بر‌خلاف نوع افقی آن، در محیط‌های وسیع مانند فلات ها و دشت ها صورت می گیرد. آنها گونه ای از “حیاطِ باز” ها هستند که چند متر عمق داشته و اتاق ها مانند مجموعه ای از غارها اطراف این حیاط مرکزی چیده می‌شوند. دسترسی به این منازل با یک راه پله میسر می‌گردد که معمولاً سراشیبی تندی نیز دارد.»
بلوک  های برشی
«در مناطقی که خاک، چسبناک و حاوی ساختمان کربنی (ترکیب طبیعی شیمیایی ای که باعث چسبندگی می شود) باشد، این ماده به شکل بلوک هایی برش می‌خورد و مانند آجر یا قطعات سنگی استفاده می‌گردد […]، اما در مناطقی که خاک چسبناک وجود ندارد، مردم از خاک سطحی و علف برای ساختن بلوک استفاده می کنند که روی هم انباشته بماند. این متد در انگلستان بسیار پر‌کاربرد بوده و در آن از چمن بهره می گرفته‌اند.» البته در ساختار این «کلوخ های چمنی» مقدار گیاه به خاک، غالب است و در نتیجه محصول کار، ظاهری کاملاً متفاوت با مصالح مورد بحث دارد (تصاویر 3 و 4).

خانه ای ساخته شده از بلوک های چمنی، بریتانیا

کلیسای بُم جیزز، ساخته شده از بلوک های برشی، متعلق به قرن 16 میلادی، گوآ، هند

گنبدهای دوستدار محیط ‌زیست، اجرا شده توسط مؤسسه‌ی هنر و معماری خاک کالیفرنیا، آمریکا

خانه‌ی ساخته شده توسط کریگ و دنت تامسون در ایالت ایلینوی آمریکا ــ که به «ایالت چمن زار» مشهور است. (ترکیبی از اسکلت بتنی و خاک پوشیده شده)

توپُر
این شیـوه، یکی از زیـست ‌سازگـار ترین شیـوه های ساخت و ساز با خاک است که آن را توسعه‌یافته ی زاغه های مهمات می دانند. در این شیوه، خاک خشک، داخل کیسه های طویلی ریخته  شده، سپس این کیسه ها ــ یا بهتر است بگوییم لوله ها ــ توسط سیم‌های خاردار به هم بسته می‌شوند تا فرم گنبدی‌‌شکل مورد ‌نظر حاصل گردد. این کیسه ها عمدتاً از نوعی «پلی پروپیلن بافته ‌شده» ساخته می شوند، اما نوع ارگانیک آن از جنس کنف می‌باشد (Vador, 2005: 11). خاک مرطوب که داخل شبکه‌های چوبی شکل گرفته، پوشش «گنبد های دوستدار محیط‌ زیست» را تشکیل می دهد که در نهایت با ترکیب گچ و خاک تثبیت‌ شده نیز کاور می‌شوند. این پوشش، در‌عین‌حال، عایق صوتی و حرارتی مناسبی نیز می باشد. به نظر می رسد مصالح مورد استفاده برای پوشاندن سطح داخلی دیوار ها، ترکیب گِل و گچ باشد که سطح را صاف و صیقلی می نماید (تصویر 5). ریشه  های این تکنیک در تحقیقات معمار ایرانی، نادر خلیلی قرار داشت.
خاک پوشیده ‌شده
شاید در ظاهر امر، این روش با موضوع مورد بحث ارتباطی نداشته باشد، اما در حقیقت اینگونه نیست؛ چرا که در این روش، خاک در همراهی با عنصر گیاه، نقش پوششی خود را ایفا می نماید. در حقیقت، خاک، به‌عنوان زیر‌ساخت عمل کرده و نقشی مؤثر دارد. به‌طور‌کلی این روش بسیار سودمند بوده و دوستدار محیط زیست می‌باشد که با بهره گیری از ماهیت وجودی عناصر طبیعی ایجاد شده است ــ نوعی همزیستی بین این عناصر برای حفظ انرژی (تصویر 6).
مؤسسه ی زمین اوروویل (Auroville Earth Institute)، وابسته به کرسی معمـاری خاک در یونسکو، درباره‌ی موضوع اینگونه توضیح می‌دهد:
«خاک به شکل سنتی برای پوشاندن سقف ها در نقاط مختلف دنیا استفاده می شود. این ماده در اقلیم های خشک، چه گرم و چه سرد، دمای داخلی را به شکل یک توده ی حرارتی تنظیم می کند. در اسکاندیناوی، متریال پوشاننده‌ی سقف از طریق گیاهان تأمین می شود و به‌عنوان نگهدارنده ی خاک عمل می‌کند که به آن خاصیت چسبندگی نیز می بخشد. این روش، همچنین حجم حرارتی بیشتری می دهد و به بالاتر رفتن دمای داخلی نیز کمک می کند.»
خاک کوبیده (سنتی)
اصطلاح «خاک کوبیده»، بارها و حتی در بسیاری از منابع به غلط با «خشت» یا حتی «آجر» مترادف در نظر گرفته شده است. در صورتی که این مفهوم، روش و مصالح خاص خود را دارد و نمی توان آن را با دیگر تکنیک ها یکی دانست. با توجه به نحوه ی ساخت و ساز با این تکنیک، جنس خاک مورد استفاده و نحوه ی ترکیب آن با آب، پایداری حاصل از این روش، میدان کار وسیعی به سازندگان می دهد تا با مصالحی ساده، کم‌هزینه و دوستدار محیط‌زیست، بناهای مستحکمی در عین وقار و زیبایی بسازند. طبق بیانات کرسی معماری خاک یونسکو:
«نمونه های متعدد و فوق العاده ای در انواع کاربری های ساختمانی قابل مشاهده است: مزرعه ها یا خانه های روستایی، شاتو ها و آپارتمان ها در اروپا؛ تمام روستا های شمال آفریقا؛ قسمت هایی از دیوار چین؛ ساختمان های بیشتر قسمت های حوزه ی هیمالیا در تبت، بوتان، نپال و لاداخ؛ نمونه های فراوانی در آمریکای جنوبی.»
با توجه به طبیعت خاک، استفاده از این تکنیک در مناطق خشک گرم یا سرد بسیار مقرون‌به‌صرفه می باشد، چرا که خاک با ظرفیت حرارتی بالای خود، توانایی حفظ دمای داخل را دارد و در نتیجه، از اتلاف انرژی نیز به طرز چشمگیری جلوگیری می‌شود. البته لازم به ذکر است که امروزه محدوده ی استفاده از این تکنیک، وسیع تر شده و علاوه بر مناطق ذکر شده، در فرانسه، اسپانیا، مراکش، ایالات متحده ی آمریکا، کانادا و کشورهای بسیار دیگر نیز کاربرد دارد.
اجرای این روش، به دو صورت عمودی و افقی صورت می گیرد. البته ابزار و قالب مورد استفاده یکسان هستند، اما اجرا به دو شکل متفاوت صورت می گیرد. دو پنل چوبی، که به‌ وسیله ی گیره هایی از همین جنس به هم متصل می شوند، قالب مورد نیاز را شکل می دهند و اتصال این وجوه چوبی در نهایت با طناب محکم می شود. در روش افقی، خاک نرم که از مخلوط دقیق آب و خاک تولید شده، به صورت لایه هایی با ارتفاع بین 30 تا 90 سانتی متر و ضخامت 12 تا 15 سانتی متر، داخل این قالب، روی هم ریخته شده و با چکش های مخصوص کوبیده می شود.
کوبیدن خاک تا زمانی که صدای تیز و یکدستی از آن به گوش برسد، ادامه می یابد. پس از حاصل شدن نتیجه ی مطلوب، قالب به قسمت جلویی منتقل شده و این روند تکرار می شود. در روش عمودی نیز قالب گیری به همین صورت شکل می گیرد، با این تفاوت که هر دیوار از ابتدا با ارتفاع مورد نظر ساخته می شود؛ به این معنا که پس از ساخته شدن هر خط دیوار (مجموعه ای از چند لایه) قالب به خط بالایی منتقل می شود و به این صورت، دیوار تا ارتفاع مورد نظر بالا می رود (تصویر 7). لازم به ذکر است که این شیوه، بر‌خلاف شیوه ی افقی، کاربرد زیادی ندارد و طبق بررسی های موجود، بیشتر در تبت، چین و بخش هایی از فرانسه به کار می‌رود (تصویر 8).
خاک کوبیده (مدرن)
می توان گفت که مدرن شدن این تکنیک، تأثیر زیادی بر روش کار و حتی ابزار پایه نداشته، بلکه آنها را تنها و ماشینی کرده و سرعت اجرا را به طرز قابل توجهی بالا برده است. استفاده از قالب های کامپوزیتی ــ ساخته شده از تخته‌ی چندلا، چوب، استیل و گاهی هم آلومینیوم ــ و کوبنده های هوازی به جای پنل های چوبی، چکش های دستی و نیز اضافه کردن ابزارهایی نظیر لودرهای قوی، میکسرها، نوار نقاله ها و مانند آن، از نتایج مدرن شدن تکنیک «خاک کوبیده» می‌باشد.

قلعه‌ی بورقالیمار، خائن، اسپانیا (نمای لایه‌لایه ی دیوارها بیانگر تکنیک ساخت بنا است.)

یکی از مهم ترین نکات در استفاده از این تکنیک ــ چه در نوع مدرن و چه در شیوه ی سنتی، دقت در انتخاب خاک مناسب است. طبق استاندارد موجود: « بهترین نوع خاک برای این تکنیک، ترجیحاً خاکی درشت دانه تر از خاک رُس می باشد و باید توجه زیادی به محتویات خاک آن داشت. […] اگر خاک ناحیه‌ی مورد نظر، بیشتر سیلتی یا رُسی باشد، بهتر است تکنیک دیگری همچون استفاده از خشت، کاهگل یا پیچیدن و اندود (Wattle and Daub) به کار گرفته شود.» این خاک تا اندازه ای که به رطوبت و نرمی مورد نظر برسد با آب مخلوط می شود. سپس این «مخلوط همگن و مرطوب» با ضخامت و ارتفاع ذکر شده و به صورت لایه ای در قالب ریخته شده و تحت فشار وارده، متراکم می‌شود و در نتیجه، پایداری آن افزایش می یابد (تصویر 9).
بلوک های خشتی تحت فشار
این نمونه را می توان چیزی بین آجر و بلوک های خشت خام در نظر گرفت. با این تفاوت که پایداریِ این گونه از متریال و سایر ویژگی های مربوط به این خاصیت، با توجه به نحوه و فرایند تولید آن، بالاتر می باشد. «خاک، چه به صورت خام و چه تثبیت‌ شده، مرطوب می باشد. این خاک تحت عملکرد دستگاه فشار فولادی، با پایدار کننده یا بدون آن، تحت فشار قرار می گیرد و سپس با یک پرس دستی یا موتوری، کمپرس می شود.» بلوک های خشتی تحت فشار را «نوع پیشرفته»ی خاک کوبیده ی سنتی می دانند. احتمال می رود اولین استفاده از این نوع مصالح، در فرانسه و در اوایل قرن نوزدهم اتفاق افتاده باشد؛ یعنی تقریباً همزمان با گسترش استفاده از تکنیک خاک کوبیده. این بلوک ها با توجه به تکنیک به کار رفته برای ساختشان و نیز به علت استفاده از سیمان (به‌عنوان پایدار کننده) در ترکیب آنها، پایداری و استقامت بالایی داشته و ضد‌آب هستند، بنابراین برای حفظ این خاصیت، بلوک ها باید طی چهار هفته عمل بیایند، در غیر این صورت، کارایی آنها مانند آجر طبیعی می شود (تصویر 10).

مؤسسه ی  Pan African، اوآگادوگو، بورکینافاسو، آفریقا

استفاده از کوبنده های بادی و قالب با سیستم کامپوزیتی در شیوه ی مدرن تکنیک خاک کوبیده

خاک شکل پذیر
بناهای ساخته ‌شده با این تکنیک را می توان مانند احجام سفالی در مقیاس بزرگ‌تر دانست، چرا که برای ساخت آنها نیازی به چارچوب بندی یا به عبارت ساده تر، استفاده از قالب نیست. «شکل دهی مستقیم، استفاده از خاک خمیری و نرم را طلب می‌کند و نیازی به قالب گیری ندارد. […] این روش امکان استفاده از ساده ترین وسایل و کمترین تعداد کارگر را فراهم آورده و یک معماری بسیار سیال با تنوع بالا را ارائه می دهد.»
چگونگی استفاده از این روش توسط سازنده مشخص می شود. به‌عنوان مثال در هند جنوبی، در قدم اول مخلوطی از آب و خاک به دست می آید که آن را به صورت لایه ای (با دست) روی هم می کشند. پس از خشک شدن هر لایه ــ با ضخامتی بین 2 تا 4 سانتی‌متر ــ لایه ی بعدی روی آن قرار می گیرد و این روند تا کامل شدن دیوار تکرار می شود، اما در شمال ‌شرق غنا، این لایه ها را توپ های ساخته‌ شده از خاک مرطوب تشکیل می دهد که روی هم انباشته می شوند. در انتها نیز دو طرف دیوار (وجه بیرونی و وجه داخلی) گچکاری شده و سطح آنها به‌ وسیله ی سنگ های مسطح و پهن، یکدست و نرم می گردد. همین تکنیک در شمال یمن، به گونه ی دیگری اجرا می شود: کلوخ های خاک ماسه‌ای (straw loam) با دست شکل می گیرند و به نوعی روی هم کوبیده می شوند تا فشرده و منسجم بمانند. پس از تشکیل یک حجم یکپارچه، سطح آن به‌ وسیله ی نوعی ماله ی چکشی صاف شده و محصول شکل می گیرد. بنابراین می‌توان گفت که تنها محدودیت این روش، در چگونگی فن آشنایی با کیفیت خاک و کنترل میزان انقباض دیوار ها، پس از خشک شدن آنها می‌باشد (تصویر 11).
کاهگل
این نوع مصالح که استفاده‌ی سازه‌ای از آن به صورت لایه‌لایه صورت می‌گیرد، ترکیبی از شن، خاک رس و کاه می‌باشد (Vador, 2005: 14). با وجود اینکه استفاده از کاهگل امروزه تقریباً در ایران منسوخ شده است، اما باید بدانیم بناهای ساخته شده با این نوع مصالح از استقامت خوبی برخوردارند؛ دیوارهای ساخته شده از این مخلوط خاکی، به صورت انبوهی از لایه‌ها، علاوه بر توانایی تحمل وزن خود، وزن سقف را نیز به خوبی تحمل می‌کنند. از این رو، می‌توان از این روش حتی برای ساخت بناهای مرتفع نیز بهره برد. «این تکنیک مدت‌ها پیش در اروپا کاربرد داشت که در انگلستان با عنوان “cob” و در فرانسه با عنوان “bauge” شناخته می‌شود، اما در آفریقا، هندوستان و عربستان سعودی، متد مورد نظر همچنان کاربرد دارد. نمونه‌های بسیار زیبایی در این مناطق دیده می‌شود که زیباترین آنها منطقه‌ی “شِبام” در جنوب یمن می‌باشد و به آن “منهتنِ بیابان” گفته می‌شود.» درباره‌ی این موضوع در بخش بعدی نوشتار و در بخش نمونه‌های تاریخی بیشتر خواهیم پرداخت.
خشت
طبق تعریف کرسی معماری خاک یونسکو:
«آجر رسی خشک شده توسط آفتاب، که به آن خشت گفته می‌شود، بدون شک یکی از قدیمی‌ترین مصالح ساختمانی مورد استفـاده‌ی بشـر است. قدیـمی‌تـرین خشـت‌هـای شناخته ‌شده، در حدود 9000 سال پیش از میلاد، در “تل جعدة‌المغارة”‌ی سوریه تولید شده‌اند. خشت‌ها از گِل قابل انعطاف با ضخامت بالا ساخته می‌شوند و گاهی به آنها کاه نیز اضافه می‌گردد. پس از ریختن این مخلوط در قالب، به‌وسیله‌ی آفتاب خشک می‌شود، البته خشت‌ها به صورت سنتی، با دست شکل می‌گیرند. همچنین در برخی نقاط، شکل‌دهی در قالب‌های چوبی متوازی‌السطوح انجام می‌شود.» (تصویر 12)
به‌طور‌کلی، رد پای ساخت‌و‌ساز با خشت در مناطق مختلفی از جمله آسیای میانی، هندوستان، فلسطین امروزی، در منطقه‌ی باستانی «اَریحا» در کرانه‌ی باختری رود اردن و در کشورهایی نظیر نیجر، نیجریه و همچنین در مصر یافت می‌شود. هیروگلیف‌های موجود در مصر ساخت چیزی شبیه به خشت یا آجر را نشان می‌دهند که احتمال می‎‌رود مربوط به کارگران یهودی باشد (Vador, 2005: 16). البته این تکنیک در غرب ایالات متحده ی آمریکا، صنعتی شده و کاربرد فراوانی در سطح کشور دارد (تصویر 13).

شهر 1700 ساله ی شِبام، منطقه ی حضرموت، یمن

ساخت خشت با قالب های چوبی (گاهی در ساخت خشت، برای استحکام بیشتر از کاه نیز استفاده می کنند.)

مجموعه  ی باستانی ارگ بم (پیش از زلزله ی سال 1382)، بم، کرمان، ایران

ساخت آجر با تکنیک خاک قالبی به صورت ماشینی

خاک قالبی
این روش شاید در‌برگیرنده‌ی نزدیک‌ترین فرایند به روش آجر‌سازی باشد. خاک خمیری‌شکل، در دستگاه سازنده با توجه به نیاز مصرف‌کننده به شکل‌های مختلف در‌آمده و آماده‌ی مصرف می‌شود. این صنعت که در قرن بیستم توسعه یافت، روشی نوین برای پایدارسازی خاک می‌باشد. البته نمی‌توان استفاده از آن را به صرفه‌تر از آجر دانست، چرا که خاک مورد استفاده برای آن درشت‌دانه‌تر از خاک مورد نیاز برای آجرسازی می‌باشد، در نتیجه ساینده بوده و به مرور، موجب فرسایش دستگاه می‌شود. ضمن اینکه با توجه به همین مسئله، سرعت کار دستگاه نیز برای جلوگیری از خرابی کاهش یافته و نیازمند صرف مدت زمان بیشتری است (تصویر 14).
پیچیدن و اندودن
از قدیمی ترین و رایج ترین تکنیک های استفاده از خاک است (تصویر 15). در این روش، اسکلت ساختمان به وسیله ی چوب‌های بامبو و نیشکر قاب بندی شده و گاهی کاه نیز به شبکه بندی این قاب کمک می کند. در مراحل بعدی، پوششی از خاک خمیری شکل که با گچ ترکیب شده، دو طرف این قاب را می پوشاند. البته این پوشش در اثر باران به مرور شسته می شود، اما به دلیل سالم ماندن قاب بندی دیوار ها، امکان ترمیم دوباره ی پوسته ی آنها وجود دارد. «امروزه این روش در بسیاری از نقاط جهان چه کشورهای در حال توسعه و چه مناظق توسعه‌یافته نظیر اروپا، کاربرد دارد؛ در فرانسه (نُرماندی و برتانی) از فضولات اسب ها برای پایدار سازی خاک استفاده می کنند که آمونیاک موجود در آن باعث ایجاد نوعی خاصیت ضد‌‌آبی در خمیر خاک می شود.»
خاک شکل گرفته (کاه و رس)
این تکنیک از ابتدا در آلمان استفاده می شد که برای بازسازی های پس از جنگ جهانی دوم، مجدداً به استفاده از آن روی آوردند. این مصالح، که بی شباهت به کاهگل نیست، از ترکیب خاک رس نرم با کاه حاصل می شود و به اندازه و فرم های دلخواه بریده می شود. البته دیوار های ساخته شده با این تکنیک، با توجه به وزن کمی که دارند، باربر نیستند اما عایق های حرارتی خوبی بوده و می‌توان برای همراهی با اسکلت های چوبی از آنها استفاده کرد. با توجه به این ویژگی ها، کاربری اصلی این مصالح برای ساخت «بلوک های پیش ساخته» یا «دیوار های پُرکننده» می‌باشد (تصویر 16).
خاک ریخته  شده
این تکنیک در واقع حاصل عملی مشابه ریخته گری در صنعت است. در این روش، خمیر بسیار نرم خاک که تقریباً به مایع نزدیک است، درون قالب ریخته می شود. البته با توجه به درشت دانه بودن خاک، این مخلوط در نهایت باید پایدار سازی شود. با وجود جدید بودن این تکنیک، استفاده از آن به ندرت صورت می گیرد؛ چرا که بخش زیادی از آب موجود در این ترکیب به دلیل قدرت جذب بالای خاک می‌باشد، در نتیجه پس از خشک شدن، منقبض شده و دیوار ساخته‌ شده ترک می خورد (تصویر 18).

دادگاه سنت تریوییِر، برِس، فرانسه (شبکه‌بندی چوب ها کاملاً قابل تشخیص است.)

دیوار ساخته شده با بلوک‌هایی از مخلوط کاه و رس

بازرسی مقاومت بلوک برش خورده

قالب های مورد استفاده و قطعات آماده

نمونه هـای شاخـص تاریـخی معمـاری خاک (Earth architecture)
شروع ساخت و ساز را می توان نتیجه ی نیاز بشر اولیه به سرپناه دانست؛ سرپناهی امن که امکان سکونت در آن وجود داشته و از مخاطرات طبیعت در امان باشد. با توجه به مهاجرت های مداوم انسان اولیه، امکان خانه سازی دائمی وجود نداشت؛ در‌نتیجه، سرپناه ها به صورت مکان های موقتی بنا می شدند. طبیعی است که این ساخت و ساز های اولیه با ابتدایی ترین و در دسترس ترین مصالح به‌وجود می‌آمدند. بنابراین اولین سازه ها با استفاده از چوب و علف ساخته شدند، اما به مرور، نیاز به نوعی عایق برای محافظت از این «مکان امن» در برابر نور، گرما و رطوبت احساس می شد و در نهایت اولین استفاده از «گِل» صورت گرفت. با توجه به شرایط مورد بحث، به ‌تدریج ساخت پناهگاه های زیرزمینی نیز رواج یافت؛ غار های زیرزمینی‌ای که به‌عنـوان خانه های دخمـه ای (pit-houses) شناختـه می شدند، به شکل گودال هایی  در داخل زمین قرار داشتند، اما برای ایجاد کاربری های بیشتر در این مکان ها، خارج کردن آن از فرمی یکپارچه و تبدیل به مکانی با مفهوم خانه، ضروری به نظر می‌رسید. بنابراین افراد شروع به جداسازی فضاها از طریق ایجاد نوعی حایل میان آنها نمودند و مفهوم «دیوار‌کشی» به مرور زمان شکل گرفت.
برای این کار، با توجه به موقعیت قرارگیری پناهگاه ها، نیاز به مصالحی است که در عین مقاومت، شکل پذیر نیز باشند. از این رو، افراد به استفاده از پودینگ گِل، توده های گِلی و نوعی ابتدایی از آجر که به صورت سبد بود، روی آوردند. تا سال ها بعد نیز این سازه ها، همان عمل زه کشی را برای کشاورزان انجام می داد (Niroumand et al., 2013: 4). اما همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، به‌عنوان اولین نمونه های یافت شده، می توان به خانه‌سازی های خشتی انجام شده در ترکستان اشاره نمود که به 6000 تا 8000 سال پیش از میلاد باز‌می گردند. در آشور نیز فونداسیون هایی متعلق به 5000 سال پیش از میلاد کشف شده که احتمال می رود از گِل کوبیده ایجاد شده باشند (Minke, 2006: 9). با توجه به پیشرفت های تدریجی در بحث استفاده از خاک برای ساخت و ساز، گستره ی این بهره وری از خانه های مسکونی فراتر رفته و به مکان های عمومی نظیر عبادتگاه ها رسیده است، اما شاید اولین بنای غیر‌مسکونی با استفاده از آجر خشتی (mud brick) زیگورات بزرگ شهر اور (Ur) در عراق باشد.
زیگورات شهر اور
این شهر در 16 کیلومتری غرب بستر رود فرات، مهم ترین شهر تمدن باستانی سومر بوده است. زیگورات بزرگ اور با زیر‌بنایی به ابعاد 64 در 46 متر و ارتفاعی حدود 12 متر، شاخص‌ترین بنای این تمدن محسوب می شود که تاریخ ساخت آن به حدود هزاره ی سوم پیش از میلاد باز می گردد.
این بنا ساختمانی سه طبقه بوده و اسکلت آن از خشت ایجاد گشته که با قیر روی هم متصل شده‌اند و نمای آن، آجر سوخته می‌باشد. در فاصله ی 605 تا 562 پیش از میلاد، این زیگورات توسط نبوکد نصر دوم، پادشاه بابلی، بازسازی شد و ارتفاع آن به هفت طبقه افزایش یافت. شاخص ترین زیگورات خشتی پس از زیگورات اور، در منطقه ی باستانی چغازنبیل در خوزستان کنونی قرار دارد که متعلق به تمدن باستانی عیلام می باشد (تصویر 19).

زیگورات شهر اور، تل المقیر، ناصریه، عراق

زیگورات چغازنبیل
این زیگورات که ساخت آن به حدود سال 1250 پیش از میلاد باز می گردد، بزرگ‌ترین و سالم ترین زیگوراتی است که باقی  مانده و 102 متر‌‌مربع (در واقع مربعی به ابعاد 105 در 105 متر می باشد) وسعت دارد. مصالح مورد استفاده در اسکلت بندی این زیگورات، بلوک های خشتی بوده و در نمای آن نیز از آجر استفاده شده است. در گزارش یونسکو درباره‌ی این بنا آمده است:
«معماران چغازنبیل از مصالح ساختمانی سنتی خاور نزدیک که همواره به آسانی قابل تهیه است؛ یعنی خاک، استفاده کرده اند، همچنین خشت خام که بیش از مصالح دیگر در سراسر محوطه به کار گرفته شده، به شکل مربع و یا مستطیل بوده است. آجرها نیز با همان ابعاد در ساختمان طاق ها، آبرو ها و نیز برای فرش کردن گذرگاه ها و ترکیبات دیگر معماری به کار رفته اند. با بیرون آمدن آجر از کوره، یا به آن لعاب می دادند، یا بر آن می نوشتند و به‌عنوان عامل تزئینی مورد استفاده قرار می دادند. در موارد خاصی ــ آنجا که استحکام بیشتر ضرورت داشت ــ مخلوطی از خشت خام و خرده آجر به کار می رفت.»
همان‌طور که مشاهـده شد، در گذشتـه خشت، نقش سازه ای ایفا نموده و از آجر، بیشتر برای تزئینات و یا عایق‌کاری استفاده می شده که این محافظت در ادوار گوناگون متفاوت بوده است، برای مثال در آثار عیلامی به پوشش آجر و فرسک (تزئینی) برمی‌خوریم، در‌حالی‌که آثار اشکانی، بیشتر شامل اندود کاهگل و سپس پوشش تزئینی بوده‌اند. در دوران اسلامی نیز جز در موارد خاص، بناها دارای پوششی از آجر سنگ و اندود گچ می‌باشند (تصویر 20). به‌طور‌کلی بناهای ساخته شده در معماری خشتی ایران را می‌توان به دو دسته‌ی «بناهای خشتی مستقل و منفرد که امروز کاربرد ندارند» و «بناهای خشتی زنده که امروزه به حیات خود ادامه داده و جزئی از شهرهای امروزی هستند» تقسیم نمود. همچنین، ترکیب خشت‌های موجود در بناهای ایران را می‌توان به 8 نمونه تقسیم کرد که عبارتند از:
• خاک رس همگن معدنی
• خاک رس نرم با مخلوطی از شکر سنگ
• خاک رس با مخلوطی از کاه شن یا خرده‌سنگ
• خشت ساخته شده از خاک آوار یا باقی‌مانده‌ی آثار ساختمان قبلی
• خشت‌هایی تیره‌رنگ با ترکیب خاکستر
• خشت‌هایی با موی بز در تیرکوب آنها
• خشت‌هایی با ترکیبی از شلتوک یا پوست
• خشت‌هایی با ترکیبی از الیاف خرما
معبد رامسس دوم
این معبد در سال 1300 پیش از میلاد، توسط فرعون رامسس دوم، در منطقه‌ی «تبس غربی» نزدیک به رود نیل ساخته شده است. البته در حال حاضر تنها قسمت‌هایی از این معبد باقی مانده است و علت اصلی شهرت آن را می‌توان مجسمه‌ی نشسته‌ی رامسس دوم دانست که حدود 17 متر ارتفاع دارد. علاوه بر این، ستون‌های عظیم‌الجثه و دیوارهای خشتی که تنها نصف آنها باقی مانده‌اند با نقش برجسته‌هایی که بیانگر نبردها و فتوحات سلسله‌ی نوزدهم مصر هستند، همه در کنار هم مجموعه‌ی خشتی بزرگی را تشکیل داده‌اند که قدیمی‌ترین نمونه‌ی خشتی موجود در مصر می‌باشد (تصویر 21).
نشانه های قابل توجهی از ساخت و ساز،  مطابق با اصول مهندسی در مصر باستان به جای مانده است. ابزار های دقیق اندازه‌گیری کشف شده که متعلق به 2500 ق‌.‌م‌. است این موضوع را تأیید می کنند، اما نکته‌ی مهم، دیوار‌نگاره هایی است که ساخت آجر توسط یهودیان و استفاده از آن در ساخت بناها را نشان می دهند. همچنین در بخش هایی از مصر، نشانه هایی دال بر استفاده ی مصریان باستان از کاه و فراورده های آن وجود دارد (Niroumand, 2013: 5).
همان‌طـور که پیش تر ذکر شد، متـراکم  کردن خاک در حالت هایی مانند ساخت خشت یا تکنیک خاک کوبیده، باعث افزایش قابل توجه استحکام و پایداری آن می شود. دیوار بزرگ چین که ساخت آن به طور تدریجی از سده ی پنجم تا هشتم پیش از میلاد صورت گرفته، از بناهایی است که هسته ی آن از خاک کوبیده ساخته شده و فقط نمای آن سنگی می‌باشد. همچنین «طاق»های آجری و سنگی موجود در کشور های آسیای میانی، بیانگر پیشگام بودن این مناطق در عرصه ی استفاده از مصالح طبیعی (خاک و سنگ) نسبت به مصر است. با توجه به اقلیم گرم‌و‌خشک این مناطق، استفاده از مصالحی که امکان تنطیم دمای داخل در شرایط مختلف آب و هوایی را داشته باشد، اهمیت می یابد و البته خاک کوبیده، این امر را به خوبی محقق می‌سازد. اما جدا از مسئله‌ی خاک کوبیده، در ادامه می‌پردازیم به یکی از مهم ترین بناهای ساخته شده با خاک ــ تقریباً همزمان با دیوار چین ــ در آسیای میانی، که به‌عنوان بزرگ ترین بنای خشتی جهان شهرت دارد: ارگ بم.
مجموعه ی ارگ بم
ساخت این مجموعه ی شهری به حدود سده ی پنجم پیش از میلاد باز می گردد. در واقع، محدوده ی بنا با دژ اطراف آن سنجیده می شود که ارگ را در دل خود جای داده است (تصویر 22). مجموعه‌ی مذکور به دو قسمت شاه نشین ــ محدوده ی حکمرانی که بر ارتفاع 45 متری واقع شده ــ و رعیت نشین، تقسیم می شود. بخش شاه نشین آن شامل فضاهایی نظیر سرباز‌خانه، کوشک چهار‌ فصل، اصطبل، کاروانسرا، تکیه، مدرسه و حمام می‌باشد و بخش رعیت نشین، فضایی شهری را در خود دارد که شامل خانه های مسکونی، بازار، مسجد جامع ، مدرسه و سایر فضاهای مورد نیاز سکونت شهری است (Taniguchi, 2004: 13). ارگ بم نمونه ی بسیار مناسبی برای بیان استحکام فوق العاده ی خاک بوده و ساخت چنین مجموعه ی بزرگی با خشت، گواه این مسئله است. البته اقلیم سایت این مجموعه نیز در انتخاب این مصالح بی تأثیر نبوده، چرا که با وجود رودخانه ی گذرنده از میان شهر، بم و به‌طور‌کلی استان کرمان، جزء مناطق بیابانی و اقلیم گرم‌و‌خشک محسوب می شود که استفاده از خاک برای ساخت و ساز در آن امری طبیعی می‌باشد. اما ساخت ارگ عظیم بم با خشت، بیننده را به این فکر وا می دارد که آیا مصالح مورد استفاده در این بنا، به آب و خاک محدود می شود؟
تعبیه‌ی فضایی به‌عنوان یخچال در شمال‌شرقی قلعه که از خشت ساخته شده و دارای گنبدی با همین مصالح می‌باشد، به نگهداری طولانی مدت یخِ تولید ‌شده کمک بسزایی می کند. علاوه بر آن، برای ساخت چاه آب چهل متری متصل به قنات وسیع زیر‌زمینی که حمام را در جوار خود دارد، احتمال می رود که از مصالح مشابه استفاده شده باشد. بکارگیری این مصالح در آفریقا کماکان ادامه دارد و کشورهایی نظیر مراکش، الجزایر و مالی نیز علاوه بر مصر، نمونه های زیادی از این دست دارند، اما پیش از آن، نگاهی به دستاوردهای کهن این معماری در یمن و شِبام «شهر آسمان خراش ها» [عنوان استفاده‌ شده توسط وب‌سایت Archdaily] می‌اندازیم.

ارگ بم، بزرگترین سازه‌ی خشتی جهان، در استان کرمان قرار دارد و ساخت این بنا به سده‌ی پنجم پیش از میلاد برمی‌گردد. [Retrieved September 13, 2016. From https://jimsjunket.wordpress.com/2012/ 02/ 13]

پلان خانه ای در شهر شِبام

شِبام: منهتن بیابان
شهر آسمانخراش های خاکی
شبام، بیان روشن استحکام و پایداری خاک فشرده است؛ سازه هایی از کاهگل که برای مدت ها سالم و پابرجا مانده‌اند. پس از زلزله ی سال 1532 میلادی، این مجموعه بازسازی شده است و ظاهراً بخش عظیمی از مجموعه ی امروزی، پس از آن ایجاد شده است، تنها دو بنا ــ مسجدی متعلق به سال 904 م‌. و کاخ متعلق به سال 1220 م‌. ــ بازمانده‌های مجموعه ی قدیمی هستند (تصویر 23). با این وجود، اگر بناهای این شهر را متعلق به بازسازی پس از وقوع سیل نیز بدانیم، باز هم با توجه به فرم پلان ها (طراحی با دیوار باربر) و نیز ارتفاع ساختمان ها (بین 4 تا 8 طبقه) و با در نظر گرفتن ماده‌‌ی مورد استفاده، استقامت این آسمان خراش های بیابانی مثال  زدنی است (24: MacLeod, 2015).
مراکش، مالی و الجزایر
قصر «آیت بن حدّو» در مراکش، متعلق به حدود قرن 17 پس از میلاد، نمونه ای ساخته شده با خاک رس می باشد که فیلم‌های زیادی نظیر رسالت (محمد رسول اللّه)، گلادیاتور و مجموعه ی عیسی ناصری در آن فیلمبرداری شده اند. با توجه به آب و هوای اقلیم شمال آفریقا و قرارگیری در بیابان بزرگ «صحرا»، این بنا به دلیل نوع مصالح، توانایی تنظیم دما در مقابل گرما و سرمای شدید خارج را دارد. طبق تحقیقات سازمان جهانی یونسکو، تکنیک بکارگیری خاک رُس، استفاده از آجر رُسی بوده، اما در‌عین‌حال، طبق مدارک منتشر شده از همین مرجع و گزارش نظارت بر قصر آیت بن حدّو در تاریخ 21 تا 25 آوریل 2006، این بنا متعلق به گروهی از نمونه های معماری اوایل قرن 18 پس از میلاد می باشد که شامل بناهای ساخته شده با تکنیک خاک کوبیده است (Hurd, 2006). احتمال می رود اسکلت بندی این ساختمان ها با استفاده از همین تکنیک بوده، اما پوسته ی مورد استفاده در نما، پوششی ترکیبی بوده که سبب ایجاد این سطوح صاف و یکدست شده است (تصویر 25). این پوشش در چند بنای مشابه دیگر نیز، به‌خصوص در این اقلیم، مشاهده شده است که موجب ایجاد نوعی نرمی بر روی نما، در نگاه نخست گشته و به بنا فرمی مجسمه‌‌وار می دهد. از بهترین نمونه های آن می توان به «مسجد بزرگ جنّه» در شهر جنّه در کشور آفریقایی مالی اشاره کرد. تاریخ ساخت این مسجد ــ که آن را بزرگ‌ترین مسجد گِلی جهان می دانند ــ به طور دقیق مشخص نیست، اما آن را حدوداً بین سال‌های 1200 تا 1300 م‌. تخمین می زنند. دیوار های مسجد با مصالحی تحت عنوان «sun-baked mud brick» ساخته شده اند که ترکیبی از گل و ساروج می باشد. بر روی این ساختار، ترکیبی از گِل و گچ کشیده می شود که در واقع همان پوشش ذکر شده است (تصویر 26).
همان‌طور که در تصاویر مشاهده می شود، دیوار های مسجد پوشیده از تنه های نخلی است که با فواصل معین کار گذاشته شده اند. طبق تحقیقات، این تنه ها علاوه بر عناصر تزئینی، به‌عنوان نوعی نردبان عمل می کنند، چرا که با توجه به موقعیت سایت جنّه و قرارگیری در منطقه ای بیابانی، خطر سیل های ویرانگر این شهر را تهدید می کند. علاوه بر این، باران های سیل آسا در فصول بارانی نیز از این اقلیم جدایی ناپذیر ند (تصویر 27).
در اینجا نکته ای مطرح می شود که نیازمند بررسی است. همان‌طور که پیش تر گفته شد، اگر خاک به صورت متراکم ‌شده (با انواع تکنیک های وابسته به قالب گیری) به کار گرفته شود، دارای پایداری و استحکام بالایی است، اما دلیل تخریب نمای این دست ساختمان ها چیست؟ به نظر، نقطه ی عطف این تخریب، نمای این بناها است. پوشش ذکر شده (ترکیب گل و گچ) با توجه به ظرفیت بالای خاک برای جذب آب، مقاومت لازم در برابر باران را ندارد، بنابراین پوسته ی بنا همواره در خطر تخریب می‌باشد. شاید به همین دلیل است که در سازه های خاکی مدرن، استفاده از این پوشش به حداقل رسیده و حتی منسوخ شده است.
استفاده از خاک در ساخت و ساز، پس از آسیای میانی و آفریقای شمالی کم کم به سمت غرب روانه شد که شاید بتوان نقطه ی آغاز این پل ارتباطی را جنوب‌غربی اسپانیا دانست. کاوشگران در جنوب‌غربی اسپانیا، روستایی ساخته شده از خاک (گِل) پیدا کرده‌اند که به سال 1540 میلادی برمی گردد (Niroumand et al., 2013: 5). البته طبق پژوهش‌های صورت گرفته، استفاده از خاک در عصر برنز نیز در اروپا رواج داشته، اما این بهره وری های خرد، در مقابل فعالیت‌های گسترده‌ی آسیای میانی و آفریقا در معماری با خاک چشمگیر نمی‌باشند. جرنوت مینک نیز در کتاب خود تحت عنوان Building with Earth به این موضوع پرداخته و معتقد است در آن دوران، خاک علاوه بر نقش سازه‌ای، وظیفه‌ی پوشانندگی و تقویت استحکام اجزا را نیز برعهده داشته است. چنانکه در ترجمه‌ی بخشی از این کتاب در شماره‌ی 27 فصلنامه‌ی هنر معماری بیان شده:
«اکتشافات عصر برنز نشان می دهد که در آلمان، از خاک به‌عنوان عنصر پُر کننده در خانه هایی با چهارچوب الواری، چوبی و یا به‌عنوان لایه ی عایق برای آب بندی دیوارهایی که از کُنده های درخت ساخته می شدند، استفاده می شده است. البته در این دوران خاک به‌عنوان پوشش و اندود نیز استفاده می‌کردند.

قدیمی ترین نمونه ی دیوارهای خشتی در اروپای شمالی در قلعه ی هوینبرگ (Hainburg) در نزدیکی دریاچه ی کانستنس آلمان کشف شده است که قدمت آن به 6 قرن پیش از میلاد باز می گردد. طبق متن باستانی پلینی، حدود 100 سال پیش از میلاد، قلعه هایی از خاک کوبیده در اسپانیا وجود داشته» (مینک، 1391: 54).
از اواسط قرن 19، ایالات متحده‌ی آمریکا به تدریج وارد عرصه ی استفاده از خاک کوبیده شده و به سرعت تبدیل به یکی از پیشگامان این صنعت گردید. به‌خصوص در دوره ای بین سال های 1920 تا 1940، آموزش و تحقیقات پیرامون این مبحث اوج گرفت. در همین راستا دپارتمان کشاورزی آمریکا (the United States Department of Agriculture) نمونه هایی از این شیوه ی معماری را در جنوب‌شرقی این کشور، با همکاری معماری به نام توماس هیبِن (Thomas Hibben) بنا نهاد.
البته بسیاری معماری خاک در آمریکا را منسوب به سرخپوستان بومی (از نسل هندیان مهاجر) این منطقه می دانند. اگرچه این ادعا بی مورد نیست، اما بررسی ها نشان داده است که تأثیر این مهاجران در ترویج این نوع معماری در نهایت به خانه‌سازی‌های روستایی محدود شده و از آن فراتر نرفته است. در واقع، پیشرفت قابل توجه آمریکا در این صنعت، نتیجه ی تحقیقات و آموزش های مدرنی است که در دو قرن اخیر صورت گرفته و بناهای بسیاری در قسمت های مختلف آن از جمله کارولینای جنوبی، واشنگتن دی.سی. و نیویورک طراحی شده است.
ایالت کارولینای جنوبی
از جمله مناطق پیشگام در عرصه ی معماری خاک، ایالتی در جنوب‌شرقی آمریکا بوده که به دو بخش کارولینای جنوبی و شمالی تقسیم می شود. بناهای ساخته شده با تکنیک خاک کوبیده، به‌خصوص در بخش جنوبی این ایالت، از جمله نمونه های معاصر دو قرن اخیر هستند که در پی تصمیم کنگره ی آمریکا، مبنی بر استفاده از این تکنیک در ساخت و ساز (1849 میلادی) بنا شده‌اند، چرا که زمامداران، به دنبال رکود اقتصادی بزرگ آمریکا در سال 1930، به فکر کاهش هزینه ها در هر زمینه ای افتادند. در این راستا، استفاده از مصالحی که با کمترین هزینه در سریع‌ترین زمان مهیا می شود، به صرفه ترین روش می‌باشد. در این دوره استفاده از آجر در آمریکا به‌عنوان مصالحی کم‌هزینه پذیرفته شد و رواج یافت، اما به تدریج، خاک کوبیده نیز در بین طراحان مورد استقبال قرار گرفت؛ چرا که علاوه بر کم هزینه بودن، به این دلیل که مانند آجر نیاز به پخت نداشت، روند ساخت را تسریع می‌نمود.
کنگره در بازه ی زمانی 1850 تا 1852 در کارولینای جنوبی، تصمیم به ساخت کلیسایی با سبک گوتیگ گرفت. دکتر ویلیام آندرسن (William W. Anderson)، رئیس کمیته ی ساخت و ساز، کنگره را متقاعد کرد که نسبت به هزینه ی در نظر گرفته شده، در صورت استفاده از تکنیک خاک کوبیده (فرانسوی: pisé de terre) می توان کلیسایی بزرگ ساخت. کلیسای صلیب مقدس (The Church of The Holy Cross) واقع در شهر اِستِیت‌بِرگ (Stateburg) ایالت کارولینای جنوبی، در سایت کلیسای اسقفی کِلرمونت (Episcopal Church of Claremont) و به‌عنوان جایگزین مدرن آن ساخته شد. بنای کلیسای پیشین از چوب بود، اما در نهایت کلیسای جدید به یکی از بهترین و اولین نمونه های ساخت و ساز با تکنیک خاک کوبیده در آمریکا بدل شد (تصویر 28).
البته پیش از آن، مجموعه ی خانه ی مزرعه ای بارو (Borough House Plantation) در همین شهر و با همین تکنیک ساخته شده بود. این مجموعه که شامل یک ساختمان اصلی و شش ساختمان دیگر است، در مزرعه‌ای نزدیک به کلیسای صیلب مقدس قرار دارد که ساختمان اصلی در سال 1758 ساخته شده و شش ساختمان دیگر، از سال 1820 به بعد، با شیوه ی خاک کوبیده بنا شدند که دکتر آندرسن در شروع این ساخت و ساز (بنای ساختمان دوم) نقش داشت.
به‌طور‌کلی تکنیک خاک کوبیده نسبت به سایر مصالح طبیعی، در عین بالا بردن سرعت ساخت و ساز، قیمت پایین تر و نیز کارایی بیشتری دارد، چرا که در هر اقلیمی قابل اجرا بوده و همچنین مانند آجر، نیاز به صرف زمان پخت ندارد. البته استفاده از این تکنیک در غرب، به‌خصوص در آمریکا، پس از جنگ جهانی دوم، به دلیل افت قیمت مصالح مدرن کاهش یافت، گرچه امروزه با توجه به گرایش جوامع به طبیعت گرایی، مجدداً رواج یافته است، زیرا تجزیه ی آن نسبت به سایر مصالح بسیار سریع تر بوده و دوباره به خاستگاه خود باز می گردد. علاوه بر آن، ساخت و ساز با خاک کوبیده به دلیل ماهیت آن، موجب حفظ انرژی و کاهش مصرف آن نیز می‌گردد.
جمع بندی
بی‌اغراق، می توان حرکت چرخه ی انسان، معماری و طبیعت را در دنیای مدرن امروزی، حرکتی رو به ویرانی تلقی کرد. طبیعتی که تا پیش از ورود انسان به جهان صنعتی، جزئی از زندگی او تلقی می شده است، امروزه به‌عنوان «عنصری مزاحم» در حال تخریب می‌باشد. با وجود اینکه برخی کشورها به فکر احیای این عنصر از دست رفته افتاده اند، اما هنوز تا جهانی شدن این موج، راه زیادی باقی است. بسیاری از سازندگان هنوز به کارایی مصالح مصنوعی و مخرب معتقدند و تغییری در رویه ی انتخاب شیوه‌های ساخت و ساز خود نیز نمی دهند. البته بدیهی است که نمی توان استفاده از این مصالح را کاملاً متوقف نمود و به مصالح اولیه بازگشت؛ اما شناسایی مصالح دوستدار محیط‌ زیست، شیوه ی استفاده از آنها و حتی ابداع روش های نوین می‌تواند مسیر سخت و ساز مدرن را تغییر دهد. شاید بتوان عنصر مورد بحث این نوشتار را مادر سایر مواد طبیعی دانست ــ عنصری بسیار تطبیق پذیر که متناسب با نیاز مصرف کننده، پس از ترکیب با عناصر طبیعی دیگری مثل آب یا گیاه (نظیر کاه) می تواند خشک یا مرطوب و خمیری باشد. می توان با متراکم کردن، آن را به مصالحی بسیار سخت تبدیل کرد که برای ساخت دژها، برج ها، مساجد و هر ابر‌سازه ی دیگری قابل استفاده باشد و در‌عین‌حال، می توان از آن به‌عنوان روکشی نرم برای نما بهره برد. این مقاله کوشید با مطالعه‌ی روش‌های متنوع بکارگیری این ماده و تحلیل موارد استفاده‌ شده‌‌ی آن، سعی در معرفی دوباره‌ی این ماده‌ی شگفت‌انگیز نمود.

کلیسای صلیب مقدس، استاتبورگ، کارولینای جنوبی، آمریکا

منابع:

• جرنوت، مینک (1391). معماری خاک، ترجمه ی الناز رحیمی. فصلنامه‌ی هنر معماری، شماره‌ی 27.
• لاموریس، آلبرت (کارگردان) (1348). باد صبا [مستند]. ایران: وزارت فرهنگ و هنر.
• Auroville Earth Institute: UNESCO Chair Earthen Architecture. Building with Earth, Technique Overview. Retrieved August 29, 2016. From http://www.earth-auro
ville.com/world_techniques_introduction_en.ph
• Hurd, John (ICOMOS) & Van Ores, Ron (2006). On the UNESCO/ICOMOS mission to Ksar Aït-Ben-Haddou, Morocco 21-25 April 2006. Retrieved May 30, 2016.
From http:// whc.unesco.org/archive/2006/mis444-2006.pdf
• MacLeod, Finn (2015). The ‘Manhattan of the Desert’: Shibam, Yemen’s Ancient Skyscraper City. Retrieved May 30, 2016. From http://www.archdaily.com/771154/
the-manhattan-of-the-desert-shibam-yemens-ancient-skyscraper-city
• Minke, Gernot (2006). Building with Earth: Design and Technology of a Sustainable Architecture. Basel: Birkhäuser.
• Natural Homes (2014).The largest earthen building in the world: The Great Mosque. Retrieved May 30, 2016. From http://www.naturalhomes.org/great-mosque-
djenne.htm.
• Vador, Bhavi (2005). Earth Architecture Innovation in earth construction and potential of earth architecture in contemporary scenario. [thesis slide]. India: Yavasayi
Vidya Pratisthan’s Indubai School of Architecture. Retrieved May 30, 2015. From http://www.slideshare.net/bhavivador/thesis-on-earth-architecture