معماری مساجد و کلیساها در ایران

معماری مساجد و کلیساها در ایران

فرزانه احسانی مؤید

معماری کلیساها

در سال 43 میلادی که مصادف با حکومت اشکانیان در ایران بود، دو شخص به نام‌های تادائوس (یا طاطائوس) و بارتقیموس برای ترویج آیین مسیحیت وارد بخش شمال‌غربی ایران و نواحی ارمنستان شدند. در آن زمان بسیاری از مردم زرتشتی بودند و بسیاری نیز به آیین مهر روی آورده بودند. پس از دعوت شاگردان مسیح به این آیین در ایران 3500 نفر مسیحیت را می پذیرند که از جمله­ی آنان سیناتروک پادشاه ارمنیان به همراه دخترش ساندوخت بود. پس از مدتی کوتاه، پادشاه از ایمان به مسیح روی‌گردان می‌شود و دستور می‌دهد که تمام افرادی که به این دین روی آورده‌اند را بکشند و حتا ساندوک، دخترش را نیز در این راستا از دم تیغ می‌گذراند. بیش از دو قرن بعد در سال 301 میلادی و در زمان حکمرانی تیرداد، پادشاه اشکانی تبار ارمنستان، آیین مسیحیت دین رسمی سرزمین ایران اعلام شد و به سبب مقدس بودن کلمه‌ی شهید نزد مسیحیان، در سده‌های سه تا شش میلادی قره کلیساهایی بنا شدند. بنا بر عقیده­ی ارامنه، قره کلیسای ارومیه (که به کلیسای تادائوس مقدس هم شهرت دارد) اولین کلیسایی است که به دستور مبشرین و حواریون مسیح در این منطقه ساخته شده است و هر سال در روزهای آخر تیرماه و هفته اول مرداد ماه که مصادف با قتل تادائوس مقدس و پیروان مسیحی اوست در قره کلیسا مراسم خاصی بر پا شود. این بنای کم‌نظیر در جنوب ماکو و 20 کیلومتری شمال‌شرقی چالدران در کنار روستایی به همین نام واقع شده و پیرامون آن پر از آرامگاه‌هایی‌ست که به شیوه‌ی پارت‌ها ساخته شده و از همان زمان به جا مانده‌اند. قره در زبان آذری به معنای “سیاه” است و وجه تسمیه‌ی این نام سیاه بودن قسمتی از کلیساست. این کلیسا در دوره‌های مختلف به دلایل گوناگونی ویران و مجدداً بازسازی شد؛ قسمت بزرگی از آن در سال 1230 میلادی (616 خورشیدی) هنگام حمله‌ی چنگیز ویران شد، اما هنگام اقامت هلاکوخان مغول در آذربایجان، خواجه نصیرالدین طوسی به مرمت آن همت گماشت. در سال‌های بعد نیز کلیسا بر اثر عواملی مانند زلزله، آسیب دید و مجدداً بازسازی شد. قره کلیسا دارای ویژگی خاص معماری ارمنی بوده و از نظر حجم و تکنیک یکی از باارزش‌ترین آثار تاریخی کشور محسوب می‌شود. در دو کیلومتری شمال‌غرب کلیسا، نمازخانه‌ای بر یک بلندی وجود دارد که گفته می‌شود محل شهادت ساندوخت، اولین زن شهید مسیحی است که قدمت آن هم‌اندازه‌ی قره کلیساست.
کلیسای مریم مقدس (یا کلیسای شرق آشور) در ارومیه واقع شده و فاقد نیمکت و یا حتا جایگاهی برای اعتراف و وعظ کشیش است. هنگام ورود باید سر را خم کرد تا از درِ کوتاه کلیسا داخل شد. در مقابل ورودی، تابلویی قرار دارد که روی آن نوشته شده: «نعلینت را از پا بیرون کن، مکانی که در آن ایستاده‌ای مقدس است.» داخل کلیسا اصلاً به کلیساهای دیگر شبیه نیست؛ سقفی کوتاه دارد و دالان‌هایی تودرتو که با سنگ و ملات درست شده‌اند. محراب بسیار ساده و در عین حال نفس‌گیر درست شده و در پشت آن دالانی آبی‌رنگ و مزین به عکس مسیح قرار دارد که کشیش هنگام اجرای مراسم در آنجا می‌ایستد. در سمت راستِ محراب راهرویی است که زائران را به محل غسل تعمید و روشن کردن شمع‌ها هدایت می‌کند. کلیسای مریم مقدس چند بار مورد مرمت قرار گرفته که اصلی­ترین آنها از سوی یک شاهزاده‌ی چینی به نام “بافری” انجام شد. بر اساس متون تاریخی، شاهزاده بافری در سال 642 میلادی برای ملاقات با اسقف اعظم نینوا به بین‌النهرین می‌آید و از آنجا به ارومیه رفته، مدتی در این کلیسا مقیم می‌شود و آنجا را مرمت می‌کند.
کلیسای وانک (کلیسای ناجی مقدس یا آمنا پرکیج) در جلفای اصفهان مانند رونوشتی از کلیسای سنت استپانوس در جلفای آذربایجان است. وانک در زبان ارمنی به معنای صومعه است و زمان ساخت کلیسا به دوره‌ی شاه عباس ارجاع دارد. بنای عظیم و برج ساعت کلیسا از فاصله‌ی دور هم پیداست. گمان می‌رود که تاریخ آغاز ساخت کلیسا به 1606 و اتمام آن به 1664 برگردد. بنا مانند مسجدهای ایرانی دارای گنبد است، اما پیش­خوان و شبستان مرتفعی مانند کلیساهای غربی دارد. ساختمان دو ورودی دارد که در اصلی آن، چوبی و بزرگ ساخته شده و سپس دالانی با دو اتاق در دوطرف آن. پس از دالان، راهروی ورودی است و در سمت راست، برج ناقوس با دو آرامگاه در زیر آن که یکی متعلق به یک سرباز و دیگری یک پیشوای ارمنی است و حدود سی‌وهشت سال پس از بنای اصلی ساخته شد. در سمت چپ برج ناقوس بنایی برای یادبود قتل‌عام ارامنه توسط عثمانی‌ها در سال 1915 ساخته شده است. نمای خارجی از آجر است و برخلاف داخل کلیسا، فاقد تزئینات و آرایه‌های نمادین و مذهبی‌ست. سقف ورودی با موتیف‌هایی به سبک مینیاتور ایرانی زیبا شده و در داخل، نقاشی‌، حکاکی و کاشی‌کاری‌های شگفت‌انگیز و فوق‌العاده زیبایی به چشم می‌خورد. در زیر گنبد با رنگ‌های فیروزه‌ای و طلایی داستان رانده‌شدن انسان از باغ عدن تصویر شده است. دو ردیف نقاشی دیواری نیز دیده می‌شود که بالایی داستان مسیح و پایینی شرح رنج‌های شهدای ارمنی در جنگ با عثمانی‌هاست. از جمله فضاهای جانبی این نیایشگاه مسیحی می‌توان این موارد را برشمرد: چاپخانه‌ی کلیسا که پشت بنا واقع شده است (1640)؛ کتابخانه که در سال 1884 در بخشی از محوطه‌ی کلیسا ساخته شد و حاوی جلدهای نفیسی است؛ موزه (1906) و بخش اداری که در زمان ناصرالدین شاه ساخته و در جنوبی‌ترین قسمت واقع شده است.
شاخه‌های مختلفی از مسیحیت، مانند گریگوریان، ارمنی‌ها و نستوری‌ها در ایران حضور دارند که هرکدام دارای کلیساهایی با معماری و تزئینات زیبا هستند. کلیسای کانتور یا برج ناقوس در زمان جنگ جهانی دوم در شهر قزوین ساخته شد. در دوره‌ی مشروطه، محوطه‌ای به نام کانتور در اختیار روس‌های تزاری قرار داشت که دفاتر اداری خود را در آن مستقر کرده بودند. کلیسای کانتور در داخل این محوطه توسط شرکت راه‌سازی روس‌ها بنا شد. این کلیسای بسیار کوچک دارای طرح چلیپایی، ورودی در سمت غربی و محرابِ رو به شرق است. پس از ورودی، پیش‌فضای هال قرار دارد که بالای آن برج ناقوس کلیسا با ارتفاع حدود 11 متر به چشم می‌خورد. هال، شامل نمازخانه و محراب می­باشد و در دو طرف آن، دو فضای مستطیل‌شکل طراحی شده است. فضای محراب به شکل نیم‌دایره است و بر فراز آن گنبدی قرار دارد. فضای نمازخانه دارای گنبد و فضاهای جانبی آن دارای پوشش تخت است. در نمای خارجی این کلیسا، ستون‌های تزئینی زیبایی به چشم می‌خورد. این کلیسا به دلیل پلان چند­ضلعی نامنظم، نمای آجری قرمز به همراه آجر لعاب­دار و نوآوری در فرم­های تزئینی هندسی، معماری کاملاً متفاوتی با سایر بناهای استان قزوین دارد. کلیسای پروتستان در تبریز نیز مکانی زیبا با معماری چشمگیر برای تجمع و عبادت مسیحیان است.
هنگام احداث آن ساختمان کلیسای قدیم انجیلیان در کوچه‌ی میارمیار ویران و عبادتگاه به این مکان منتقل شد. کلیسا طرح صلیبی دارد و محراب آن 80 سانتیمتر از کف تالار بلندتر است. سقف کلیسا آهنی و برج ناقوس آن استوانه‌ای و دارای چهار طبقه می‌باشد. این کلیسا در سال 1336 خورشیدی و در دوره‌ی حکومت قاجاریه بر ایران ساخته شد.
معماری کلیسای سورپ سرکیس، واقع در خیابان کریمخان تهران از معماری سنتی کلیساهای ارامنه اقتباس شده است. در زمان ساخت این بنا شیوه‌های نوگرایانه‌ی معماری که در زمان پهلوی دوم رایج بود، تأثیری بر شکل‌گیری و اصول ساخت کلیسا نگذاشت و کلیسا از شرایط سیاسی و فرهنگی زمان خود تأثیر نپذیرفت. محل قرارگیری بنا به لحاظ موقعیت شهری، مرکزیت بیشتری نسبت به سایر همتایان زمان خود داشت، چنان که از قالب محلیِ دیگر کلیساهای تهران خارج شده و نقش عمومی‌تری به خود گرفته است. موقعیت قرارگیری این کلیسا با عملکردش به‌عنوان نهادی که به اداره‌ی امور جامعه‌ی ارامنه می پردازد کاملاً هم‌خوانی داشته و تمام مؤسسات، کلیساها، مدارس و گورستان‌های ارامنه را تحت پوشش و کنترل خود دارد. پلان کلیسا به صورت محصور در یک مستطیل، شکل گرفته که صلیب از داخل قابل مشاهده است، اما از فرم خارجیِ آن قابل تشخیص نیست. معماری مساجد و کلیساها در ایران
در سال 43 میلادی که مصادف با حکومت اشکانیان در ایران بود، دو شخص به نام‌های تادائوس (یا طاطائوس) و بارتقیموس برای ترویج آیین مسیحیت وارد بخش شمال‌غربی ایران و نواحی ارمنستان شدند. در آن زمان بسیاری از مردم زرتشتی بودند و بسیاری نیز به آیین مهر روی آورده بودند. پس از دعوت شاگردان مسیح به این آیین در ایران 3500 نفر مسیحیت را می پذیرند که از جمله­ی آنان سیناتروک پادشاه ارمنیان به همراه دخترش ساندوخت بود. پس از مدتی کوتاه، پادشاه از ایمان به مسیح روی‌گردان می‌شود و دستور می‌دهد که تمام افرادی که به این دین روی آورده‌اند را بکشند و حتا ساندوک، دخترش را نیز در این راستا از دم تیغ می‌گذراند. بیش از دو قرن بعد در سال 301 میلادی و در زمان حکمرانی تیرداد، پادشاه اشکانی تبار ارمنستان، آیین مسیحیت دین رسمی سرزمین ایران اعلام شد و به سبب مقدس بودن کلمه‌ی شهید نزد مسیحیان، در سده‌های سه تا شش میلادی قره کلیساهایی بنا شدند. بنا بر عقیده­ی ارامنه، قره کلیسای ارومیه (که به کلیسای تادائوس مقدس هم شهرت دارد) اولین کلیسایی است که به دستور مبشرین و حواریون مسیح در این منطقه ساخته شده است و هر سال در روزهای آخر تیرماه و هفته اول مرداد ماه که مصادف با قتل تادائوس مقدس و پیروان مسیحی اوست در قره کلیسا مراسم خاصی بر پا شود. این بنای کم‌نظیر در جنوب ماکو و 20 کیلومتری شمال‌شرقی چالدران در کنار روستایی به همین نام واقع شده و پیرامون آن پر از آرامگاه‌هایی‌ست که به شیوه‌ی پارت‌ها ساخته شده و از همان زمان به جا مانده‌اند. قره در زبان آذری به معنای “سیاه” است و وجه تسمیه‌ی این نام سیاه بودن قسمتی از کلیساست. این کلیسا در دوره‌های مختلف به دلایل گوناگونی ویران و مجدداً بازسازی شد؛ قسمت بزرگی از آن در سال 1230 میلادی (616 خورشیدی) هنگام حمله‌ی چنگیز ویران شد، اما هنگام اقامت هلاکوخان مغول در آذربایجان، خواجه نصیرالدین طوسی به مرمت آن همت گماشت. در سال‌های بعد نیز کلیسا بر اثر عواملی مانند زلزله، آسیب دید و مجدداً بازسازی شد. قره کلیسا دارای ویژگی خاص معماری ارمنی بوده و از نظر حجم و تکنیک یکی از باارزش‌ترین آثار تاریخی کشور محسوب می‌شود. در دو کیلومتری شمال‌غرب کلیسا، نمازخانه‌ای بر یک بلندی وجود دارد که گفته می‌شود محل شهادت ساندوخت، اولین زن شهید مسیحی است که قدمت آن هم‌اندازه‌ی قره کلیساست.
کلیسای مریم مقدس (یا کلیسای شرق آشور) در ارومیه واقع شده و فاقد نیمکت و یا حتا جایگاهی برای اعتراف و وعظ کشیش است. هنگام ورود باید سر را خم کرد تا از درِ کوتاه کلیسا داخل شد. در مقابل ورودی، تابلویی قرار دارد که روی آن نوشته شده: «نعلینت را از پا بیرون کن، مکانی که در آن ایستاده‌ای مقدس است.» داخل کلیسا اصلاً به کلیساهای دیگر شبیه نیست؛ سقفی کوتاه دارد و دالان‌هایی تودرتو که با سنگ و ملات درست شده‌اند. محراب بسیار ساده و در عین حال نفس‌گیر درست شده و در پشت آن دالانی آبی‌رنگ و مزین به عکس مسیح قرار دارد که کشیش هنگام اجرای مراسم در آنجا می‌ایستد. در سمت راستِ محراب راهرویی است که زائران را به محل غسل تعمید و روشن کردن شمع‌ها هدایت می‌کند. کلیسای مریم مقدس چند بار مورد مرمت قرار گرفته که اصلی­ترین آنها از سوی یک شاهزاده‌ی چینی به نام “بافری” انجام شد. بر اساس متون تاریخی، شاهزاده بافری در سال 642 میلادی برای ملاقات با اسقف اعظم نینوا به بین‌النهرین می‌آید و از آنجا به ارومیه رفته، مدتی در این کلیسا مقیم می‌شود و آنجا را مرمت می‌کند.
کلیسای وانک (کلیسای ناجی مقدس یا آمنا پرکیج) در جلفای اصفهان مانند رونوشتی از کلیسای سنت استپانوس در جلفای آذربایجان است. وانک در زبان ارمنی به معنای صومعه است و زمان ساخت کلیسا به دوره‌ی شاه عباس ارجاع دارد. بنای عظیم و برج ساعت کلیسا از فاصله‌ی دور هم پیداست. گمان می‌رود که تاریخ آغاز ساخت کلیسا به 1606 و اتمام آن به 1664 برگردد. بنا مانند مسجدهای ایرانی دارای گنبد است، اما پیش­خوان و شبستان مرتفعی مانند کلیساهای غربی دارد. ساختمان دو ورودی دارد که در اصلی آن، چوبی و بزرگ ساخته شده و سپس دالانی با دو اتاق در دوطرف آن. پس از دالان، راهروی ورودی است و در سمت راست، برج ناقوس با دو آرامگاه در زیر آن که یکی متعلق به یک سرباز و دیگری یک پیشوای ارمنی است و حدود سی‌وهشت سال پس از بنای اصلی ساخته شد. در سمت چپ برج ناقوس بنایی برای یادبود قتل‌عام ارامنه توسط عثمانی‌ها در سال 1915 ساخته شده است. نمای خارجی از آجر است و برخلاف داخل کلیسا، فاقد تزئینات و آرایه‌های نمادین و مذهبی‌ست. سقف ورودی با موتیف‌هایی به سبک مینیاتور ایرانی زیبا شده و در داخل، نقاشی‌، حکاکی و کاشی‌کاری‌های شگفت‌انگیز و فوق‌العاده زیبایی به چشم می‌خورد. در زیر گنبد با رنگ‌های فیروزه‌ای و طلایی داستان رانده‌شدن انسان از باغ عدن تصویر شده است. دو ردیف نقاشی دیواری نیز دیده می‌شود که بالایی داستان مسیح و پایینی شرح رنج‌های شهدای ارمنی در جنگ با عثمانی‌هاست. از جمله فضاهای جانبی این نیایشگاه مسیحی می‌توان این موارد را برشمرد: چاپخانه‌ی کلیسا که پشت بنا واقع شده است (1640)؛ کتابخانه که در سال 1884 در بخشی از محوطه‌ی کلیسا ساخته شد و حاوی جلدهای نفیسی است؛ موزه (1906) و بخش اداری که در زمان ناصرالدین شاه ساخته و در جنوبی‌ترین قسمت واقع شده است.
شاخه‌های مختلفی از مسیحیت، مانند گریگوریان، ارمنی‌ها و نستوری‌ها در ایران حضور دارند که هرکدام دارای کلیساهایی با معماری و تزئینات زیبا هستند. کلیسای کانتور یا برج ناقوس در زمان جنگ جهانی دوم در شهر قزوین ساخته شد. در دوره‌ی مشروطه، محوطه‌ای به نام کانتور در اختیار روس‌های تزاری قرار داشت که دفاتر اداری خود را در آن مستقر کرده بودند. کلیسای کانتور در داخل این محوطه توسط شرکت راه‌سازی روس‌ها بنا شد. این کلیسای بسیار کوچک دارای طرح چلیپایی، ورودی در سمت غربی و محرابِ رو به شرق است. پس از ورودی، پیش‌فضای هال قرار دارد که بالای آن برج ناقوس کلیسا با ارتفاع حدود 11 متر به چشم می‌خورد. هال، شامل نمازخانه و محراب می­باشد و در دو طرف آن، دو فضای مستطیل‌شکل طراحی شده است. فضای محراب به شکل نیم‌دایره است و بر فراز آن گنبدی قرار دارد. فضای نمازخانه دارای گنبد و فضاهای جانبی آن دارای پوشش تخت است. در نمای خارجی این کلیسا، ستون‌های تزئینی زیبایی به چشم می‌خورد. این کلیسا به دلیل پلان چند­ضلعی نامنظم، نمای آجری قرمز به همراه آجر لعاب­دار و نوآوری در فرم­های تزئینی هندسی، معماری کاملاً متفاوتی با سایر بناهای استان قزوین دارد. کلیسای پروتستان در تبریز نیز مکانی زیبا با معماری چشمگیر برای تجمع و عبادت مسیحیان است.
هنگام احداث آن ساختمان کلیسای قدیم انجیلیان در کوچه‌ی میارمیار ویران و عبادتگاه به این مکان منتقل شد. کلیسا طرح صلیبی دارد و محراب آن 80 سانتیمتر از کف تالار بلندتر است. سقف کلیسا آهنی و برج ناقوس آن استوانه‌ای و دارای چهار طبقه می‌باشد. این کلیسا در سال 1336 خورشیدی و در دوره‌ی حکومت قاجاریه بر ایران ساخته شد.

معماری کلیساها

معماری کلیسای سورپ سرکیس، واقع در خیابان کریمخان تهران از معماری سنتی کلیساهای ارامنه اقتباس شده است. در زمان ساخت این بنا شیوه‌های نوگرایانه‌ی معماری که در زمان پهلوی دوم رایج بود، تأثیری بر شکل‌گیری و اصول ساخت کلیسا نگذاشت و کلیسا از شرایط سیاسی و فرهنگی زمان خود تأثیر نپذیرفت. محل قرارگیری بنا به لحاظ موقعیت شهری، مرکزیت بیشتری نسبت به سایر همتایان زمان خود داشت، چنان که از قالب محلیِ دیگر کلیساهای تهران خارج شده و نقش عمومی‌تری به خود گرفته است. موقعیت قرارگیری این کلیسا با عملکردش به‌عنوان نهادی که به اداره‌ی امور جامعه‌ی ارامنه می پردازد کاملاً هم‌خوانی داشته و تمام مؤسسات، کلیساها، مدارس و گورستان‌های ارامنه را تحت پوشش و کنترل خود دارد. پلان کلیسا به صورت محصور در یک مستطیل، شکل گرفته که صلیب از داخل قابل مشاهده است، اما از فرم خارجیِ آن قابل تشخیص نیست.

منابع:
پیرنیا، محمد کریم؛ معماری ایرانی. تألیف و تدوین از غلامحسین معماریان، تهران: نشر سروش دانش [چاپ دوم]، 1389.
پیرنیا، محمد کریم (مؤلف). سبک‌شناسی معماری ایرانی. تدوین غلام‌حسین معماریان، تهران: نشر سروش دانش (چاپ هشتم)، 1387.
کیانی، محمد یوسف (گرآوری). معماری ایرانی دوره‌ی اسلامی. تهران: انتشارات سمت، 1389.
پیرنیا، محمد کریم. معماری ایرانی. تدوین غلام‌حسین معماریان، تهران: نشر سروش دانش، 1387.
رحیمی، الناز. یعقوبی‌نژاد، سعیده. زنگنه، نادیا. «بررسی خلوت و قلمرو در فضاهای مذهبی». بهمن 1391.
دهباشی، علی. اصفهان، ای هنرت سرمه‌ی چشم جهان. عکاسی از حمیدرضا حسین‌زاده، تهران: انتشارات فرهنگسرای میردشتی، 1388.
فورویاما، ماسائو. تادائو آندو. ترجمه‌ی آبتین گلکار. تهران: نشر هنر معماری قرن، زمستان 1386.
کریپا، ماریا آنتونیتا. آنتونی گائودی. ترجمه‌ی الناز رحیمی. تهران: نشر هنر معماری قرن، بهار 1387.

Helmut, Obata +Kassabaum. Edited by Steve Womersley, Australia: The Image Publishing Group Pty Ltd., 2002, Pp. 226-239.
Creative Perspective in Architecture. JaeHong Lee (publisher), Uje Lee (editor), Korea: C3 Publishing Co., 2009.
McCarter, Robert. Louis I Kahn. China: Phaidon Press Inc., 2007.
Architectural Record. New York: McGraw-Hill, July, 2009, Pp. 78-82.
Architectural Record. New York: McGraw-Hill, November, 2011, Pp. 78-82.
newlotus.buddhistdoor.com www.persian.cri.cn www.chinatour.ir
www.hindutemplearchitects.com ccrtindia.gov.in/templearchitecture.htm
www.sarathc.com smarthistory.khanacademy.org www.ancientegypt.co.uk
www.archdaily.com www.dezeen.com www.designboom.com www.culture.ru
www.boundfortwo.com www.specialistmorocco.com www.sultanahmetmosque.com
www.archnet.org/library www.szgmc.ae/en www.icofa.com
www.pluralism.org www.salatomatic.com iipdigital.usembassy.gov
hafez-omara.blogfa.com www.kaums.ac.ir www.abtintravel.com
www.beytoote.com daneshnameh.roshd.ir www.anobanini.ir
www.tebyan.net www.hamshahrionline.ir

مدارک فنی