محسن فروغی (1362- 1286ش)، فرزند محمدعلی فروغی (ذکاء‌الملک)، معمار، سیاستمدار و استاد دانشگاه. دومین رئیس دانشکدۀ هنرهای زیبا، طراح دانشکده‌ی ادبیات و حقوق، بانک ملی بازار و شعب بانک‌های ملی در نقاط مختلف کشور و آرامگاه‌های سعدی و رضاشاه است. او در دهه‌های 1340 و 1350 شمسی نمایندگی مجلس سنا را عهده‌دار بود. (عکس از: آرشیو معماری دوران تحول)

نقشۀ دارالخلافۀ تهران، 1275 هـق، آگوست کرشیش. (شیرازیان، 1395: 118)

نقشۀ کل زمین‌های قصر شاهنشاهی گلستان، (1931 میلادی- 1310 شمسی)، تروفیموف، 1000/1 (شیرازیان، 1395: 118)

تکیه دولت محوطه‌ی وسیعی بود که بنای سه طبقه‌ی زیبایی به ارتفاع تقریبی 24 متر آن را احاطه کرده بود. قطر دایره‌ای این محوطه تقریبا شصت متر و مساحت آن در حدود 2826 متر بود، این بنا سقف نداشت ولی چوب‌بست‌هایی به شکل گنبد با چند میله‌ی آهنی و پشت بندهای آجری سقف آن را تشکیل می‌داد که برروی آن‌ها پرده‌های ضخیم کرباسی کشیده می‌شد و مردم و تماشاگران را از تابش آفتاب و باران محفوظ می‌داشت. تعداد این چوب‌بست‌های هلالی در ابتدا چهار نیم دایره بود ولی در اواسط سلطنت مظفرالدین شاه بنای تکیه از چند محل شکست برداشت و بیم آن می‌رفت که ناگهان سقف و طاق‌های آن بر سر مردم فرو ریزد. مظفرالدین شاه مسیو بتن، مهندس فرانسوی را که از دیرزمانی در تهران زندگی می‌کرد به فرنگ فرستاد و او ستون‌های هلالی آهنی با خود به تهران آورد که تعداد نیم‌هلال‌های آن دوازده عدد بود و همه‌ی آن‌ها با پیچ و مهره به هم بسته شده و با سیم‌های فنردار آهنی نگاهداری می‌شدند. (ذکاء، 1349: 394)
وجه تمایز تکیه‌ی دولت نسبت به دیگر ابنیه‌ی احداث شده در تهران تا سال‌های حوالی 1290 قمری را باید در عظمت، گستردگی و حجیم بودن آن دانست. آنچه که همگان را به شگفتی وا می‌داشت ساختمان بزرگ و حجیمی بودکه با مقیاس متفاوتی نسبت به دیگر ساختمان‌های شهر، خودنمایی می‌کرد. روزنامه‌ی ایران مورخ 1294 قمری در این رابطه نوشته است: « این بنا در میان شهر مثل کوه عظیمی است. از پنج فرسنگی تهران این اثر پیداست و به جز این بنا گنبد‌های مساجد و غیره که بسیار مرتفع هستند، هیچ نمایان نیستند.» (مختاری، 1397: 17)
این بنا اگر چه با تغییر رویه از تماشاخانه به محلی برای اجرای تعزیه تبدیل شده بود، نمایش‌ها پس از مدتی مسیر دیگری را در پیش گرفتند. فضای شهری تکیه دولت تاثیر به سزایی بر روابط اجتماعی شهروندان داشت. از اتفاقات مهم و تاثیرگذار فضای شهری تکیه دولت بر تعاملات اجتماعی می‌توان از نمایش‌ها و مسابقات ورزشی در این مکان نام برد که در بعضی مواقع مسابقات کشتی (پهلوان باشی) در این مکان برگزار می‌شد.
با ضعف دولت قاجار مراسم شبیه‌گردانی در تکیه دولت رو به ضعف نهاد و در اواخر [دوره‌ی] احمدشاه این محل متروک شد. (مختاری، 1378: 155) و تا سال 1325، در متون و اخبار کمتر خبری از تکیه دولت منعکس شد.
«در دومین سال سلطنت رضا شاه… هیئت دولت پس از مطالعات لازم، لایحه «قانون اجازه تاسیس بانک ملی ایران» را تقدیم مجلس شورای ملی داشت.» (تاریخچه سی ساله بانک ملی ایران، 1337: 82) در 14 اردیبهشت ماه 1306ش قانونی از مجلس شورای ملی گذشت که به موجب آن دولت مامور تاسیس بانکی برای پیشرفت امور بازرگانی و کشاورزی و پیشه و هنر گردید..» (نشریه ایران راهنمای دائرة جغرافیایی ستاد ارتش، 1330: 177-170) «در تاریخ 28 مردادماه 1307، اعلان رسمی بانک، از طرف وزیر مالیه و رئیس بانک صادر و منتشر شد. بدین ترتیب بانک ملی ایران، با سرمایه‌ای ناچیز به وجود آمد و از روز شنبه 17 شهریور ماه 1307ش (8 سپتامبر 1928م)، بدون هر گونه تشریفات، در تهران، با اخذ نخستین وجه و افتتاح اولین حساب جاری به نام [رضا شاه]، شروع به کار کرد.» (تاریخچه سی ساله بانک ملی ایران، 1337: 85)
«در آغاز کار، گیشه‌های بانک از ظهر تا ساعت سه بعدازظهر فعال بودند.» (روزنامه اطلاعات، 23 بهمن 1307: 2) و تا قبل از سال 1319 این شعبه در ساختمان‌های نامناسبی قرار داشت. (ابتهاج، 1375: 214) (آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی اداره‌ی ساختمان بانک ملی ایران، مورخ 11/07/1317).
در 23 خرداد 1319 خبری مبنی بر احداث ساختمان جدید برای بانک ملی شعبه‌ی بازار به این شرح در روزنامه‌ی اطلاعات به چاپ رسید: « بانک ملی ایران برای ساختمان شعبه‌ی بازار خود مشغول تهیه‌ی بنای بزرگی است که از هر حیث زیبا و بزرگ و کافی برای رفع کلیه‌ی نیازهای بانکی خواهد بود، …اکنون مشغول خرابی و تسطیح محل بوده و بزودی ساختمان آن آغاز می‌گردد.» (روزنامه اطلاعات، 23 خرداد 1319: 1)
چند ماه بعد توضیحات بیشتری درباره ویژگی‌های ساختمان در نشریات به چاپ رسید.
«نقشه ساختمان عمارت مجللی برای شعبه بانک ملی بازار تهیه و به تصویب رسیده است این بنا که در اراضی مقابل سبزه میدان احداث خواهد شد دارای پنج طبقه و استخوان بندی بنا از بتن مسلح می‌باشد مساحت تقریبی عمارت شش‌هزار مترمربع بوده و بانک ملی ایران آگهی مناقصه آن را منتشر نموده تا بنگاه‌های ساختمانی که مایل به شرکت در مناقصه باشند رونوشت مدارک و سوابق فنی و مالی خود را به دفتر اداره ساختمان بانک تسلیم نمایند تا در صورت واجد بودن شرایط برای شرکت در مناقصه ساختمان از آنها دعوت شود» (روزنامه اطلاعات،14 دی 1319: 1)
در نقشه‌ای از اراضی شمال سبزه‌میدان به امضای بارتون و پیلافیان که برای محل ساختمان بانک ملی مورد بررسی قرار گرفته بود، موقعیت زمین کارخانه دخانیات، کارخانه‌ی برق، گاراژ و ساختمان تعمیرات، در وضع موجود آن زمان، قبل از احداث بانک، جمعا با مساحت 8800 مترمربع مشخص شده است. در جدول ضمیمه این نقشه مساحت بنای بانک ملی معادل 17000 مترمربع برآورد شده است. در این نقشه لبه‌ی جنوبی تکیه دولت به صورت بخشی از قوس دایره مشخص شده است که در خارج از محدوده‌ی مورد بررسی قرار دارد. (آرشیو بانک ملی ایران، اسناد تصویری.)
برای ساختمان بانک ملی شعبه‌ی بازار طرح‌های متفاوتی ارائه شد، که از آن جمله می‌توان به طرح مهندس کیقباد ظفر (ایلخان)، نیکلای مارکف و چند طرح از کریستوفر طاطاوسیان اشاره کرد.
در بدو استخدام محسن فروغی در بانک ملی، به سال 1317ش، قرار بود که ایشان برای تکمیل نقشه‌های بانک به طاطاوسیان کمک نماید. (آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی اداره‌ی ساختمان، مورخ 21/2/1317، پرونده اداری محسن فروغی). ولی یکسال بعد که به دلیل عدم تداوم حضورطاطاوسیان کار به تعویق افتاد، قرار شد تهیه‌ی نقشه و مقدمات کار به مهندس دیگری واگذار شود. (آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی بانک ملی ایران به وزارت دارایی، مورخ 17/11/1318، پرونده‌ی اداری محسن فروغی)
برای شروع عملیات اجرایی، جلسات متعددی تشکیل و مناقصه برگزار شد. و شرکت‌هایی چون هوختیف و کامپساکس هم پیشنهاد‌های خود را ارائه کردند. همچنین در نامه‌ای رسمی بیان شده است که رضاشاه تمایل به ساخت این بنا توسط مهندسین ایرانی داشته است. (آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی بانک ملی مورخ 29/3/1318 و 26/9/1318، پرونده‌ی اداری محسن فروغی)
عکس‌های هوایی سال 1319 نشان از شروع عملیات پی‌کنی دارد. با وقوع جنگ جهانی و اشغال ایران توسط متفقین اخبار مربوط به ادامه‌ی کار ساخت بانک در نشریات منعکس نشد.
تا در مرداد سال 1324 از وزیر دربار شاهنشاهی، آقای حسین علاء برای نصب اولین سنگ بنای بانک ملی شعبه‌ی بازار دعوت به عمل آمد. (آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی شعب بانک ملی ایران مورخ 4/5/1324 به حسین علاء)
در سال 1324 بانک ملی در حالی که قبلا اراضی وزارت راه واقع در شرق میدان ارگ با وسعت 32/1679 مترمربع، ]در موقعیت ساخت بانک ملی[ را تصرف کرده بود، انتقال اسناد مالکیت زمین مزبور به نام خود را مطالبه کرد. (آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی وزارت دارایی به مجلس شورای ملی مورخ 23/11/1324)

انطباق موقعیت ساختمانی بانک ملی شعبه‌ی بازار با وقعیت ساختمان تکیه دولت و کاخ گلستان. (مختاری، 1378: 190)

ماکت بانک ملی شعبه‌ی بازار. (عکس از: نشریه‌ی آرشیتکت 1327: 215)

موقعیت بانک ملی و تکیه دولت در عکس هوایی سال 1321، این عکس نشان از شروع عملیات پی‌کنی دارد. (عکس از: آرشیو معماری دوران تحول)

موقعیت بانک ملی شعبه‌ی بازار در عکس هوایی سال 1319. (عکس از: آرشیو معماری دوران تحول)

با وجود اهمیت تاریخی تکیه دولت و وقوع رویدادهای اجتماعی و ملی سرنوشت ساز از جمله تشکیل مجلس موسسان برای برکناری احمدشاه و پایان سلسله‌ی قاجاریه در این محل، با روی کارآمدن رضا شاه و ممنوعیت برگزاری مراسم تعزیه، این فضای شهری به مکانی مخروبه تبدیل شده بود. تا در آبان ماه 1325 طرحی در وزارت دارایی به منظور فروش تکیه دولت به بانک ملی ایران مطرح گردید که طی آن محل تکیه دولت برای ایجاد ساختمان انبار‌های تجاری به منظور سپردن کالا و داد و ستدهای عمومی به بانک ملی فروخته شود. در این طرح دلیل این تقاضا، بلااستفاده ماندن تکیه دولت و مخروبه شدن این بنا که در مجاورت قصر سلطنتی [گلستان] قرارگرفته بود عنوان شده‌اند. (آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی وزارت دارایی مورخ 27/8/1325، به نخست-وزیری)
یک ماه بعد از این نامه، هیئت وزیران در جلسه 29 آبان 1325 این پیشنهاد را تصویب نمود و مقرر شد محل تکیه دولت واقع در ارگ تهران را طبق ارزیابی به بانک ملی ایران فروخته و از وجوه حاصله هر مبلغ که لازم است با تشخیص و نظارت و مراقبت کامل وزارت دارایی به صرف تعمیر کاخ‌های سلطنتی گلستان، صاحبقرانیه، فرح‌آباد، میان‌پشته، صفی‌آباد و کلاردشت و… هزینه شود. (آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی وزارت دارایی مورخ 26/9/1325، به بانک ملی ایران.)
علیرغم مالکیت بانک ملی بر تکیه دولت به منظور ساخت انبارهای بانک، مشاهده‌ی عکس‌های هوایی حاکی از آن است که حداقل تا سال 1331 یعنی چهارسال پس از اتمام بنای بانک ملی، انبارهای مذکور ساخته نشده بودند و بنای تکیه دولت در محل خود باقی مانده بود.
پس از 4 سال فعالیت اجرایی، سرانجام ساختمان بانک ملی شعبه‌ی بازار در شهریور سال 1328 افتتاح شد در حالی که بنای تکیه دولت به حالت مخروبه درکنار آن قرارداشت. خبر افتتاحیه در روزنامه اطلاعات مورخ 27 شهریور 1328 تحت عنوان «ساختمان زیبا و باشکوه بانک ملی بازار فقط به دست مهندسین ایرانی ساخته شده است» به این شرح منتشر شد.
«… این ساختمان با عظمت و مجلل پس از چهار سال بنایی از دیروز [26 شهریور 1328] رسما افتتاح و در‌های آن به روی مراجعه کنندگان باز شد… نقشه ساختمان بوسیله آقای مهندس محسن فروغی …ترسیم گردیده و محاسبات توسط آقای مهندس ابوطالب گوهریان و ساختمان زیر نظر آقایان مهندس جعفر و مجید اعلم انجام یافته است.» (روزنامه اطلاعات،27 شهریور 1328: 2) تاسیسات بوسیله آقای مهدی بازرگان انجام شده و اجرای عملیات ساختمانی به عهده شرکت مقاطعه کاری مهندس پناهی و شرکاء محول گردیده است. (مجله آرشیتکت، شماره 6، 1327: 218)
بانک ملی شعبه‌ی بازار رو به جنوب و خیابان بوذرجمهری (بعدا پانزده خرداد) و روبه‌روی سبزه میدان، به نحوی قرار گرفته که فضای شهری پیوسته و واحدی را با این میدان تاریخی شهر تشکیل داده است. و به این ترتیب در پیوند با بازار تاریخی تهران نشانی از اهمیت حضور بانک، به عنوان یک موسسه‌ی تمدنی جدید، در شهر تهران و فعالیت‌های اقتصادی کشور دارد.
با توجه به مدارک و اسناد موجود و همچنین با تطبیق و مقایسه نقشه‌های تاریخی شهر تهران می‌توان ادعا کرد که ساخت بانک ملی هیچگونه تاثیری در تخریب تکیه دولت نداشته است و طراح و سازندگان این ساختمان، موقعیت ساختمان شعبه‌ی بازار را در مجاورت تکیه دولت درنظر گرفته و اجرا کرده‌اند. همانطور که بیان شد بنای رهاشده‌ی تکیه چهارسال پس از ساخت شعبه‌ی بازار باقی مانده بود. از آنجا که در عکس‌های هوایی سال 1335 اثری از تکیه دولت دیده نمی‌شود، می‌توان نتیجه گرفت که تخریب کامل تکیه بین سال‌های 1331 تا 1335 انجام گرفته است.
با وقوع انقلاب اسلامی در بهمن 1357، باغ تکیه دولت و ساختمان داخلی آن در اختیار بنیاد مستضعفان قرارگرفت. این محل مدتی در اختیار کمیته‌ی امور صنفی بازار بود تا اینکه در سال 1373، وزارت دادگستری که در ساختمان هفت طبقه‌ی قبلی وزارت راه در میدان ارگ مستقر شده بود، محل باغ تکیه‌ی دولت را به قصد توسعه‌ی ساختمان‌های اداری مورد نیاز از بنیاد مستضعفان خرید و نهایتا ساختمانی چهارطبقه در بخش گسترده‌ای از محل عمارت قدیم ساخته شد. (مختاری،1397: 44 و 47)

بانک ملی شعبه‌ی بازار، نمای جنوبی و شرقی. (عکس از: نشریه‌ی آرشیتکت 1327: 217)

موقعیت تکیه دولت در بافت امروزی محلۀ ارک. (مختاری، 1378: 189)

موقعیت بانک ملی شعبه‌ی بازار و محل تکیه دولت در عکس هوایی 1335. در این عکس تکیه دولت به صورت کامل تخریب شده است. (عکس از: آرشیو معماری دوران تحول)

منابع و مراجع:
کتاب فارسی:

– ابتهاج، ابوالحسن، « خاطرات بوالحسن ابتهاج» ، جلد اول، انتشارات علمی، 1375.
– ذکاء، یحیی، « تاریخچه‌ی ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان»، انتشارات انجمن آثار ملی، 1349.
– شیرازیان، رضا، «تهران‌نگاری، بانک نقشه‌ها و عناوین مکانی تهران قدیم»، دستان، تهران، 1395.
– غفاری، فرخ، «تکیه‌ها و تالار‌های نمایش در تهران»، در کتاب: تهران پایتخت دویست ساله، سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران، 1375.
– مختاری، اسکندر، «کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران»، دومین دوره، بم، 1378.
– مختاری، اسکندر، «معماری تکیه‌ی دولت»، سازمان زیباسازی شهر تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1397.
– نجمی، ناصر «دارالخلافه تهران»، چاپ چهارم، انتشارات امیرکبیر، 1356.

روزنامه و نشریات:
– نشریه ایران راهنمای دائرة جغرافیایی ستاد ارتش، 1330.
– روزنامه‌ی اطلاعات ، 23 بهمن 1307، شماره‌ی 702.
– روزنامه‌ی اطلاعات، 23 خرداد 1319، شماره‌ی 4214.
– روزنامه‌ی اطلاعات ، 14 دی ماه 1319، شماره‌ی 4413.
– روزنامه‌ی اطلاعات، 27 شهریور 1328، شماره‌ی 7034.
– نشریه‌ی آرشیتکت، 1327، شماره‌ی 6.
– تاریخچه سی ساله بانک ملی، 1307 الی 1337.
اسناد:
– آرشیو معماری دوران تحول.
– مرکز اسناد ملی ایران، دورنمای تکیه دولت، شناسه‌ی سند: 2956198.
– آرشیو بانک ملی ایران، اسناد تصویری.
– آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی اداره‌ی ساختمان، مورخ 21/2/1317، پرونده‌ی اداری محسن فروغی.
– آرشیو بانک ملی ایران، رونوشت گزارش اداره‌ی ساختمان، مورخ 11/7/1317.
– آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی بانک ملی ایران، مورخ 29/3/1318، پرونده‌ی اداری محسن فروغی.
– آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی بانک ملی ایران، مورخ 26/9/1318 به آقای زند.
– آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی بانک ملی ایران به وزارت دارایی، مورخ 17/11/1318، پرونده‌ی اداری محسن فروغی.
– آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی بانک ملی ایران، مورخ 4/5/1324 به حسن علاء وزیر دبار.
– آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی وزارت دارایی، مورخ 23/11/1324 به مجلس شورای ملی.
– آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی وزارت دارایی، مورخ 27/8/1325 به نخست وزیری.
– آرشیو بانک ملی ایران، نامه‌ی وزارت دارایی، مورخ 26/9/1325 به بانک ملی ایران.