معمار: محسن فروغی

آرامگاه شیخ مشرف الدین بن مصلح الدین سعدی شیرازی در شمال شرقی شهر شیراز در دامنه ی کوه پهندژ و در مجاورت باغ دلگشا قرار گرفته است که از دیرباز زیارتگاه صاحب دلان و ارادتمندان وی بوده است. سعدی شیرازی در اوایل قرن هفتم در شیراز متولد شد و با اینکه در دوران جوانی اش به بغداد و سپس به شام، حجاز و برخی بلاد دیگر سفر کرد، در اواسط قرن هفتم به شیراز بازگشت. سعدی اواخر عمرش را در این مکان که ابتدا به صورت خانقاه بود، گذراند و سپس در همان‌ جا به خاک سپرده شد. آنطور که از کتاب ها و نوشته های سیاحان بر‌می آید، آرامگاه شیخ همواره مورد زیارت مریدانش قرار می گرفته، از آن جمله می توان به تذکره ی ابن بطوطه اشاره نمود که پنجاه و هفت سال پس از درگذشت او در کتاب رحله ی ابن بطوطه نوشته شده است. دولت شاه سمرقندی نیز در تذکرة الشعرا که در سال 892 ه . ق . به اتمام رسیده آورده است: «… و تربت شیخ سعدی اکنون در شیراز جایی فرح بخش و حوضی با صفا است و عماراتی بی نظیر آنجا واقع است و مردم را بدان مرقد ارادت است.» (بحرالعلومی، 1351: 164).
شاردن که در سال 1674 میلادی (1084 ه . ق .) به شیراز سفر کرده، از آرامگاه سعدی نیز دیدن نموده و نوشته است: «خارج از شیراز در فاصله ی بیش از یک کیلومتر در قسمت شرقی قبر شیخ سعدی دیده می شود که یکی از مصنفین مشهور ایران می باشد. این شاعر چه در نظم و چه در نثر، آثار زیادی دارد و در چهار صد و سی سال پیش در این شهر زندگی می کرده است. آثار او فراوان و عالی ترین منتخبی است که از لحاظ زیبایی می توان در اخلاق پیدا کرد. در نزدیکی قبر سعدی چاه بزرگ هشت گوشی است که از سنگ تراش ساخته شده و بسیار زیبا و عمیق است و برای ورود به آن از پله های متعددی بایستی پایین رفت.» (افقه، 1336: 23). بنابر مکتوبات، در سال 998 ه . ق . بنای آرامگاه سعدی و چند بنای دیگر به حکم یعقوب ذوالقدر، حکمران فارس تخریب گردید، اما بعدتر و در سال 1187 ه . ق . عمارتی به همت کریم ‌ خان زند بنا شد و پس از آن نیز بارها مورد ترمیم و تعمیر قرار گرفت (بحرالعلومی، 1355: 164). بنابراین آنچه شاردن وصف می کند پیش از ساخت بنا توسط زندیان می باشد.

بنابر مستندات موجود، بنای کریم‌     خان زند عبارت بود از «یک ساختمان ساده و دو طبقه ی آجری، مرکب از چند اتاق. در طبقه ی زیرین که یک متر از سطح فضا بلند تر بود، در همین مکانی که اکنون سنگ مزار سعدی قرار دارد اتاقی بود و دور سنگ قبر، محفظه ی آهنی نصب شده بود.» (رستگار فسایی، 1384: 134). ویلیام اوزلی (William Ouseley) نیز که سفیر انگلستان در ایران در دوره ی قاجار است، در سال 1810 میلادی (1226 ه . ق .) وارد ایران شد و توصیفی از بناهای مورد بازدیدش ارائه داد. در واقع، جهانگردان و خاورشناسانی در دوره‌ی قاجار، از آرامگاه سعدی بازدید می‌نمودند و اوزلی از جمله آنانی بود که از خرابی و ویرانی آن بنا یاد نموده و اینگونه شرح می‌دهد: «در سال 1811 از طرف دربار ژرژ سوم پادشاه انگلستان به سمت سفارت مأمور دربار فتحعلی شاه قاجار شدم. در شیراز چند ماه اقامت کردم، چندین مرتبه سر قبر شیخ رفتم. تصدیق قول فرانکلین را از دیده‌ی مقبره‌ی شیخ توان نمود. حقیقتا مقبره رو به خرابی است، از باغ و درخت‌هایی که زمانی در آنجا بوده، اثری نیست. من فکر کردم با مبلغ کمی مقبره را می‌توان تعمیر کرد و از حسن عقیدتی که به شیخ و کلامش دارم تصمیم گرفتم که با پول خودم مقبره را تعمیر کنم، ولی پسر پنجم شاه ایران، حسینعلی میرزا که والی فارس است، مرا از اجرای این نیت بازداشت و وعده داد که مقبره را به خرج خود تعمیر کند و گفت به همان اسلوب و خوبی‌ای که کریم   خان مقبره‌ی حافظ را تعمیر کرده، اقدام خواهد شد، اما به قول خود عمل نکرد» (بحرالعلومی، 1355: 165). او همچنین در جلد دوم سفرنامه اش به شرح نخستین و دومین اقامتش در شیراز پرداخته و با ترسیم نقاشی‌هایی اوضاع آن دوره ی شیراز را به نمایش می گذارد. او در دورنمایی، آرامگاه سعدی، یک آسیاب، کوه پهندژ و باغ دلگشا را به خوبی نشان می دهد.
اوزلی در وصف باغ سعدی می نویسد: «اندکی آن سوی باغ [دلگشا] عمارتی است که دربردارنده ی مقبره ی سعدی است که نوشته هایی به عربی و فارسی دارد و شهرتی به عنوان یک شاعر و فیلسوف فراهم آورده است. دیوارهای این بنا توسط کریم  خان به زیبایی تعمیر گردیده، اما [سنگ] قبر، نشان از جراحاتی دارد که در سمت مقابل حیاط قرار گرفته است و پلکانی که در مرکز اتاقک دیده می شود به تالارهایی در طبقات بالایی منتهی می شود. ورودی بنا به وسیله ی درگاهی در سمت مخالف دیوار میدان قرار گرفته که بسیار کم ارتفاع است به نحوی که برای عبور از آن می باید خود را تا نیمه خم کرد. چنان ساخته شده است که یک اسب سوار قادر به داخل شدن نباشد. در داخل و در نزدیکی دیوارها و پس از طی چندین گام مناسب، بازدید کننده به بنایی کوچک هدایت می شود که بر بالای یک چشمه یا چاه بر‌پا شده است. این چشمه مملو از ماهی بوده و آب آن همیشه سرد و لذت بخش است. البته اگر در ساعات اولیه ی روز امتحان شود، پیش از اینکه روستاهای مجاور، آن را به وسیله ی شست و شوی خود و جامه های کتانی کثیف و آلوده نمایند. این مکان در گذشته “قلات گازران” خوانده می شده که کنایه ای از سطل های رنگرزی است و “کازرگاه” و “محل شست و شو” بوده است و امروزه اغلب به نام سعدیه خوانده می شود. راجع به ماهی ها گفته می شود که آنها ستایشگران خوش ذوق سعدی هستند که به وسیله ی حلقه های طلایی آذین شده اند، اگر فردی یکی از این مخلوقات را در اینجا از بین ببرد، در شمار عملی توهین آمیز است که شاعر متوفی خود به تنهایی به عنوان مجازات جان وی را خواهد ستاند و البته من شاهدی بر آن ندیدم.» (Ouseley: 1821، به نقل از اسدپور، 1391: 61). از ویژگی های بارز این سفرنامه جزئیاتی است که وی در تصاویرش ارائه می دهد. او در این بخش از کتابش سیمایی از سنگ قبر و بنای سعدیه را ترسیم می نماید.
در بنای دو طبقه ی سابق سعدیه، طبقه ی پایین دارای راهرویی بود که پلکان طبقه‌ی دوم از آنجا شروع می‌شد. در دو طرف راهرو دو اتاق کرسی دار ساخته شده بود. در اتاقی که سمت شرق راهرو بود، مزار سعدی قرار داشت و معجری چوبی آن را احاطه کره بود. قسمت غربی راهرو نیز موازی قسمت شرقی، شامل دو اتاق می‌شد، که بعدها شوریده (فصیح‌‌الملک) شاعر نابینای شیرازی در اتاق غربی این قسمت دفن شد. طبقه ی بالای ساختمان نیز مانند طبقه ی زیرین بود، با این تفاوت که بر روی اتاق شرقی که قبر سعدی در آنجا بود، به احترام شیخ، اتاقی ساخته نشده بود و سقف آن به اندازه‌ی دو طبقه ارتفاع داشت.

بنای مذکور تا سال 1327 که انجمن آثار ملی تصمیم بر ساخت مجدد و بازسازی مجددش می نماید به همین شکل بوده است. در گزارش این انجمن می‌خوانیم «صاحبدلانی که به زیارت تربت شیخ می رفتند و بیدار‌دلان و مردم با ذوق شیراز از وضع آرامگاه دلخوش نبودند و از سال 1323 ه . ش . که انجمن آثار ملی، دوره ی جدید فعالیت خود را آغاز کرد، پیوسته از انجمن درخواست می شد که به تجدید بنای آرامگاه شیخ اقدام نمایند. گاهی نیز جمعیت ها و گروه هایی که در آن روزگار در فارس تشکیل می شد، ساختمان مقبره ی سعدی را هم جزء برنامه های خود قرار می دادند، اما این اقدامات مثمر ثمر نبود و انجمنی هم که به نام ساختمان آرامگاه سعدی تشکیل شده بود، تنها توانست مبلغ سیزده هزار تومان اعانه برای این منظور فراهم آورد.» (بحرالعلومی، 1355: 168). به همین دلیل در سال 1324، انجمن در شیراز شعبه ای را تاسیس نمود تا بتواند از کمک های مردم فارس نیز استفاده کند. موضوعی که در اولین جلسات این شعبه مورد بحث قرار گرفت، تهیه ی مقدمات برای جمع آوری وجوه و تهیه ی نقشه جهت ساختمان آرامگاه بود. همچنین ذکر شد که انجمن مبلغی در حدود ده  میلیون ریال برای ساخت بنا احتیاج دارد که تنها صد و سی ریال آن توسط انجمن ساختمان آرامگاه سعدی که دو سال پیش تاسیس شده جمع آوری گشته، به همین دلیل برنامه ی ابتدایی انجمن، ارائه ی راه حل هایی برای تامین این وجوه بود. در این راستا با توجه به پیشنهاد مشیر فاطمی، استاندار فارس، در سال 1325 مقرر گشت که از فروش آزاد قند و شکر کارخانه ی مرودشت، کیلویی دو ریال به آرامگاه سعدی اختصاص داده شود که بدین ترتیب پس از مدتی تعلیق، بانک صنعتی مبلغی معادل یک  میلیون  و ششصد  هزار ریال در حساب مخصوصی برای این منظور در اختیار گذاشت. اما پس از مدتی و در سال 1327 به این دلیل که دریافت عوارض قند و شکر نوعی تحمیل بر مردم محسوب می شد، تصمیم گرفته شد تا به پیشنهاد بانک صنعتی و موافقت سازمان برنامه، از هر تن سیمانِ محصول کارخانه ی سیمان ایران مبلغ سی ریال برای ساختمان آرامگاه دریافت شود. اما به این دلیل که درآمد حاصل از سیمان تدریجی بود و مراحل ساخت پروژه به سرعت پیش می رفت، وامی از طرف خدمات اجتماعی به انجمن آثار ملی داده شد تا از محل درآمد سیمان به سازمان بازگردانیده شود (بحرالعلومی، 1355: 171).
به گزارش کارنامه ی انجمن آثار ملی، راه رسیدن به آرامگاه سعدی نیز ناهموار و با پستی بلندی های فراوان بود، به همین دلیل با مکاتبات انجام شده میان انجمن و وزارت راه، مبلغ دویست هزار ریال اعتبار برای ساخت سه کیلومتر راه سعدی و پل های متعدد آن تامین اعتبار گردید. همچنین از مبلغ 130  هزار ریال که پیش‌تر برای ساختمان آرامگاه جمع آوری شده بود، 50 هزار ریال به مصرف ساخت راه در‌آمد و زمین ها و اراضی اطراف نیز به رایگان و با رضایت مالکان در اختیار این انجمن برای راهسازی قرار گرفت.

علی اصغر خان حکمت شیرازی، که در آن زمان پس از ده سال کناره گیری از وزارت فرهنگ، ریاست انجمن آثار ملی و دبیر کل یونسکو در ایران را بر‌عهده داشت، در یادداشت های روز 15/1/1324 خود نوشته است: «عمارت بقعه ی سعدیه بنایی است که کریم    خان زند برپا کرده و اخیرا، یعنی سال 1304، آقای ابراهیم قوام الملک بر آن تجدید دیواری نموده و اشجار کاجی جدید کاشته و فضایی حاصل کرده است و خیلی خراب و کثیف است. اگر خداوند توفیق دهد و بر آن بنایی یادگاری ساخته گردد، کمال توفیق است.» (رستگار فسایی، 1384: 134). بالاخره اولین کلنگ بنا در تاریخ 7 فروردین 1327 توسط اشرف پهلوی زده شد و طرح پیشنهادی محسن فروغی و علی صادق تصویب گشت. بنابراین کار بنای آرامگاه طبق قراردادی بر‌عهده ی شرکت ساختمان مثلث قرار گرفت و از روز هفتم تیر 1328، این پروژه آغاز به کار نمود.
«محسن فروغی، (۱۲۸۶ ش ـ تهران) دومین فرزند پسر محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) بود که در سال ۱۳۰۶ برای تحصیل به فرانسه رفت و پس از سه سال تحصیل در رشته‌ی ریاضیات، وارد مدرسه‌ی عالی معماری بوزار گردید و در سال ۱۳۱۷ پس از دوازده سال اقامت در پاریس به ایران بازگشت، در‌حالی‌که مدرک دکترای معماری و مهندسی راه و ساختمان داشت. از مشاغل او استادیاری دانشسرای عالی، دانشکده‌ی فنی، مدرس تاریخ هنر، معماری، ساختمان و نیز مشاور ساختمانی بانک ملی بود. در سال ۱۳۱۹ با تلاش وی و آندره گدار، دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران تاسیس شد، ضمن اینکه وی معاونت دانشکده را نیز به عهده داشت. او پس از گدار به مدت ۱۵ سال رییس دانشکده‌ی هنرهای زیبا شد و همزمان نیابت ریاست انجمن آثار ملی را نیز به عهده داشت. او با تاسیس اداره‌ی ساختمان بانک ملی، تقریبا تمامی ساختمان‌های آن زمان بانک ملی را طراحی و بنا نمود. بانک‌های ملی شعبه‌ی بازار، میدان حسن‌آباد و نیز بانک مرکزی در تهران و بانک ملی شیراز، اصفهان، تبریز که از شکل و شمایل واحدی برخوردارند از جمله آثار او می‌باشند. دیگر آثار فروغی، طرح و انجام دانشکده‌ی حقوق دانشگاه تهران (۱۳۱۷)، طرح دانشکده‌ی ادبیات (۱۳۱۹)، مجموعه‌ی بزرگ کاخ دارایی، ساختمان تعاون مصرف، بیمارستان بانک ملی، ساختمان ایستگاه راه آهن مشهد (با همکاری بوتز و عمارت مجلس سنا (شورای اسلامی اسبق ــ با همکاری غیایی و آندره بلوک) می‌باشد. اکثر آثار مهندسی فروغی پس از شهریور 1320 ساخته شده‌اند، در صورتی که ساختمان اولیه‌ی او (دارایی و بانک ملی) از نظر معماری بیشتر قابل توجه و بحث هستند. از آثار دیگر او بنای آرامگاه باباطاهر (با همکاری مهندس صادق) و بنای مقبره‌ی رضاشاه در شهر ری (با همکاری مهندس ظفر و مهندس صادق ــ تخریب شده در سال 1358) است. ضمن اینکه وی مجموعه‌ای از خانه‌ها و ویلاها را نیز طرح و اجرا کرد.» (کیانی، ۱۳93: 225).
فروغی در مورد رابطه‌ی حقیقی سبک ساختمان‌های معاصر با تاریخ و فرهنگ چنین می‌نویسد: «اما رابطه‌ی حقیقی ممکن است برعکس به ظاهر نمایان نباشد؛ یعنی ساختمان دارای روح ایرانی و مناسب با شرایط محلی باشد، ولی چون در آن تزئینات قدیمی کاملا تقلید نشده در نظر اول جنبه‌ی ملی‌اش جلب توجه ننماید. شاید باعث تعجب شود اگر اظهار نماییم که بنای جدید شرکت نفت در خیابان تخت جمشید که تمام اتاق‌های آن شمالی یا جنوبی با سایبان پیش‌بینی شده که از آفتاب تابستان محفوظ بماند و از اشعه‌ی خورشیدی در زمستان استفاده نماید ایرانی‌تر از ساختمان شرکت فرش در خیابان فردوسی است که با ستون‌های هخامنشی و زینت‌های دیگر ایرانی مزین شده.» (فروغی، ۱۳۴۰: ۱۲۲)
در گزارشی که از بازگشایی این بنا در سال 1331 در ماهنامه ی آموزش ‌و‌ پرورش به چاپ رسیده، نوشته شده که تصدی این پروژه بر‌عهده ی کیقباد ظفر بوده است، البته معنی لغت «تصدی» در این جمله مبهم بوده و گویای ابعاد کاری این معمار نمی باشد (بی نام، 1331: 2). در کارنامه ی معمار این بنا، محسن فروغی، همانطور که گفته شد می توان دو آرامگاه دیگر، رضاشاه در ری و باباطاهر در همدان را نیز مشاهده نمود. بانی مسعود در کتاب خود معتقد است که بنای آرامگاه سعدی تا حدودی در طراحی سایت و برخورد ایده ی معماری شباهت بسیاری به مقبره ی رضاشاه دارد و همانند آن، عناصر مدرن و سنتی را در کنار هم قرار داده است، اما آرامگاه باباطاهر در همدان آشکارا با اهداف تندیس گرایی معماری مدرن طراحی شده است (1394: 252).
انجمن آثار ملی در گزارش خود توضیح می دهد که برای ساخت مجموعه ی سعدیه تصمیم گرفته شد تا فضای باغ از شمال به جنوب 150 متر و از شرق به غرب 100 متر گردد، به همین دلیل خانه های دهقانی اطراف، توسط هیئتی پنج نفره خریداری و ضمیمه ی محوطه ی آرامگاه شد. به این ترتیب مساحت کنونی محوطه 7700 متر ‌مربع می باشد که 261 متر مربع آن زیربنای ساختمان اصلی آرامگاه و 141 متر مربعش زیربنای ساختمان تالار پذیرایی و عمارت نگهبانی است. طراحان آنچه را که از باغ باقی مانده به یاد گلستان و بوستان شیخ اجل، به گلکاری، باغچه بندی و درختکاری اختصاص داده اند. دو حوض کاشیکاری مستطیل شمالی  جنوبی دو طرف محوطه ی ورودی آرامگاه و یک حوض مستطیل شرقی  غربی نیز در مقابل ایوان اصلی بنا طراحی شده که آب آن از طریق چشمه ی معروف پهندژ تامین می گردد. همچنین راه دسترسی به چشمه از طریق پلکانی تامین می شود تا مردمی که به تقدس آن اعتقاد دارند، بتوانند به آن دست یابند.

ساختمان اصلی آرامگاه بنایی است که از دو ایوان عمود بر هم تشکیل شده و مدفن شیخ اجل در محل برخورد این دو ایوان قرار دارد. بر روی این فضا، گنبدی پوشیده شده از کاشی های فیروزه ای رنگ است و پایه های بنا از سنگ های سیاه و ستون های بنا با سنگ های قرمز رنگ پوشیده شده است. در انتهای غربی ایوان افقی نیز قبر مرحوم شوریده، فصیح الملک، شاعر معروف قرن اخیر شیراز وجود دارد. نمای خارجی بنا از سنگ های معروف تراورتن و نمای داخلی آن از سنگ مرمر است. در داخل آرامگاه، هفت کتیبه از گلستان و بوستان و قصاید شیخ انتخاب گردیده و با خط ابراهیم بوذری نوشته شده است. کتیبه ی روی سنگ قبر نیز که به خط نستعلیق عالی نوشته شده، مربوط به زمان کریم    خان زند می باشد.
از دیگر اقداماتی که انجمن به منظور تجلیل از مقام این شاعر بزرگ انجام داد، ساخت مجسمه ی وی به صورت ایستاده و به هنرمندی ابولحسن صدیقی بود. این مجسمه که از سنگ یکپارچه ی قم ساخته شده، در تاریخ بیست و دوم فروردین 1330 به شیراز حمل شد و در وسط میدان دروازه ی اصفهان، بر روی پایه ای به ارتفاع سه متر نصب گردید. مجسمه دو متر و پنجاه سانتی متر (در نطق علی اصغرخان حکمت، این ارتفاع 3 متر و یک دهم ذکر شده و در برخی منابع این عدد لحاظ گشته، در ‌حالی که گزارش انجمن آثار ملی 2 متر و 50 سانتی تر می باشد.) ارتفاع داشته و وزنی در حدود پنج تن دارد. ساخت مجسمه ی سعدی یک سال به طول انجامیده و یک سال پیش از گشایش بنای آرامگاه در محل نصب شده بوده است، بنابراین در مراسم افتتاح آرامگاه، مراسم رونمایی نیز انجام گرفته است (تصویر 11). در روز افتتاحیه‌، علی‌اصغر حکمت در خطابه‌‌ای درباره‌ی انتخاب مکانی مناسب برای نصب مجسمه‌ی این شاعر گرانقدر چنین می گوید (بحرالعلومی، 1355: 184):‌
در انتخاب این نقطه برای نصب مجسمه‌ی آن گوینده‌ی عالیقدر [نکته‌ای] است و آن اینکه، اینجا اولین جایگاهی است که مسافران داخلی ایران از طرف شمال به این شهر وارد می‌شوند، در اینجا گرد سفر افشانده، قدم به شهر تاریخی شیراز می‌گذارند و چه بهتر که نخستین منظره‌ای که بر آن دیده می‌افکنند، نموداری از آن سخن‌سرای بزرگوار باشد که مفخر فارسی‌زبانان است [و]شهرتش به باختر و خاور گیتی رفته و دیوانش مانند تاجی بر تارک ادبیات جهان قرار گرفته و با توجه به ]سیما[ی این استاد عالیقدر این بیت را یاد کنند که فرمود:
چشم مسافر که بر جمال تو افتد                                                                                                      عزم رحیلش بدل شود به قامت
و در هنگام بازگشت آنان نیز از همین جایگاه رو به شمال از زبان این مرد بزرگ که به «تنگ اللّه‌اکبر» می‌نگرد، می‌شنوند که می‌فرماید:
باز‌آ که در فراق تو چشم امیدوار                                                                                                       چون گوش روزه‌دار بر اللّه‌اکبر است
در گزارش انجمن آثار ملی، مخارج انجمن برای بنای آرامگاه سعدی و تهیه ی مجسمه ی این شاعر بزرگ تا پایان آبان ماه 1331 ذکر گردیده است که به قرار جدول صفحه ی قبل می  باشد. همان‌طور که جدول نشان می دهد، هزینه ی نهایی این پروژه 9,817,640 ریـال مـی بـاشد. انجمن آثار ملی توانست تا پایان سال 1357 به انتشار 130 جلد کتاب و ساخت و مرمت بناهای مختلف فرهنگی و تاریخی بپردازد. تاسیس این انجمن با زمان تاریخی بسیار مهمی مصادف شد که مقدمه ی یکی از مراحل تاریخی ایران است. زمانی که این گروه تشکیل شد، دوره ای بود که به قول علی هانیبال، «مرور زمان، مردم بی اطلاع و بی اعتنا، آنتیک فروشان و سیاحان همه و همه در نابودی آثار عظیم [ایران] می کوشیدند». ادوار فعالیت این کمیته را می توان به سه دوره ی زمانی تقسیم نمود: دوره ی اول از سال 1301 تا 1313، دوره ی دوم از سال 1323 تا 1357 و دوره ی سوم، پس از سال 1357 تاکنون. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، شورای عالی انقلاب فرهنگی، اساسنامه ی جدید «انجمن آثار و مفاخر فرهنگی» را در سال 1366 و متمم آن را در سال 1373 از تصویب گذراند و بدین ترتیب انجمن دوره ی سوم فعالیت خود را آغاز نمود. به طور کلی می توان فعالیت های انجمن آثار ملی را از بدو تاسیس تا تشکیل انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به دسته های ذیل تقسیم نمود:
1. ساختن آرامگاه برای بزرگان نامور ایرانی مانند فردوسی، ابن سینا، سعدی، نادرشاه، خیام، عطار، کما ل الملک، باباطاهر، سیبویه، شاه شجاع، شیخ ابوالحسن خرقانی، بیهقی و بسیاری دیگر از بزرگان تاریخ ایران، و احداث بنای مقبرة الشعرا در گورستان تاریخی سرخاب تبریز به یاد مهان و بزرگان و سرایندگان مدفون در خطه ی آذربایجان
2. کمک به تعمیر بناهای تاریخی ایران در اصفهان و شیراز و خراسان به وسیله ی اداره ی کل باستان شناسی و سازمان وقت ملی حفاظت آثار باستانی ایران
3. طبع و نشر آثار بزرگانی که برای آنان آرامگاه ساخته شده و یا چاپ کتابی درباره ی آنها و همچنین چاپ و انتشار کتاب های مربوط به شهرها و بناهای تاریخی و فرهنگی ملی
4. تـهیـه ی تندیـس فـردوسی، ابـن سینا، سـعدی، خیام و نادرشاه و نصب آنها در آرامگاهشان یا محل مناسب در شهر مجاور تربت آنان
5. اقدام به برگزاری کنگره ی جهانی فردوسی در تهران و توس و کنگره ی بین المللی ابن سینا در تهران و همدان
6. تهیه ی مرکز ثابت برای انجمن در یکی از بناهای قدیمی با کتابخانه ی مخصوص
بـی شـک دسـتـه بـنـدی و مـطالـعـه ی ایـن آثـار و خدمات می تواند بسترهای مناسبی را برای شناخت تاریخ معاصر معماری ایران و اقدامات اینچنینی فراهم آورد و همچنین گامی برای مستندسازی جریان های فکری این دوران باشد.

مدارک فنی

پی نوشت
• سایت پلان، پلان، مقاطع و نما: اسناد اهدایی به هنر معماری از آرامگاه و فضای حوضخانه
اهدا: راحله حسینی، اجرای مجدد: رکسانا خانی   زاد

منابع
• اسدپور، علی (1391). تحلیلی انتقادی بر شرح مجموعه ی باغ های شمالی شیراز به روایت ویلیام اوزلی. کتاب ماه هنر، شماره ی 170.
• افقه، علی (1336). نخستین سیاحان فرانسوی که به شیراز رفته اند. یغما، شماره ی 105.
• بحرالعلومی، حسین (1355). کارنامه ی انجمن آثار ملی. جلد 131. تهران: سلسله ی انتشارات انجمن آثار ملی.
• بانی مسعود، امیر (1394). معماری معاصر ایران. چاپ ششم. تهران: هنر معماری قرن.
• بی نام (1331). گشایش آرامگاه سعدی. نشریه ی آموزش و پرورش، شماره ی 11 و 12.
• دانیل، ویکتور و همکاران (1394). معماری آندره گدار. تهران: نشر معماری دوران تحول در ایران.
• رستگار فسایی، منصور (1384). بنای آرامگاه و مجسمه  ی سعدی. نامه ی انجمن، شماره ی 20.
• کیانی، مصطفی (1393). معماری دوره‌ی پهلوی اول: دگرگونی اندیشه‌ها، پیدایش و شکل‌گیری معماری دوره‌ی بیست ساله‌ی معاصر ایران 1320-1299. چاپ سوم. تهران: مؤسسه‌ی مطالعات تاریخ
معاصر ایران.
• مصطفوی، محمد تقی (1326). تاریخچه ی موزه ی ایران باستان. آموزش و پرورش، سال 22، شماره ی 3.
• نوایی، عبدالحسین (1380). چگونه انجمن آثار ملی بنیاد گرفت؟. نامه ی انجمن، شماره ی 1.