درون در برون؛ طراحی فضایی برای بروز نیازهای فردی- اجتماعی در بستر عمومی شهر
عمارت دربند، اثر بیژن شافعی و ناهید بریانیمجتمع مسکونی 28 واحدی نرگس بم، اثر محسن پدیدار، مهندسین مشاور پدیده خاک
مؤسسه‌ی بنیاد مادر و کودک در بم پس از زلزله در بم، به ساخت دو شهرک مسکونی برای زلزله‌زدگان بی‌سرپرست و فرزندانی پرداخت که پدران خود را در زلزله از دست داده و قرار بود همراه مادرانشان زندگی کنند. نخستین عملیات، مربوط به «مجتمع نرگس» است که شامل 28 واحد مسکونیِ 85 مترمربعی در زمینی به مساحت 8500 متر‌مربع می‌شود و دیگری شهرکی شامل 16 واحد 60 مترمربعی در زمینی اهدایی توسط خانم سالار بهزادی می‌باشد؛ خَیری که زمین را برای گرامیداشت یاد فرزند قربانی شده‌اش در زلزله اهدا نموده است.
بر‌اساس گزارش ارسالی، تمام مراحل ساخت این مجتمع، از طراحی پلان‌ها تا مرحله‌ی نازک‌کاری، طبق اصول نظام مهندسی و تحت نظارت این سازمان صورت گرفته است؛ امری که اغلب در بناهایی از این دست، به بهانه‌ی ضرورت کار فراموش می‌گردد. حتی در بناهای دولتی‌ساز نیز، این غفلت مشهود است. پلان تیپ واحدها، توسط بنیاد مسکن، ارائه شده و تغییراتی توسط ناظر پروژه، مهندس محسن پایدار از مهندسین مشاور پدیده، اعمال گشته که شامل نحوه‌ی چینش واحدها، چرخش و فضاسازی شهرک بوده است. طبق برآورد‌های انجام شده‌ی پیش از شروع پروژه، با توجه به مساحت زمین، 28 واحد 85 متری قابلیت اجرا داشته‌اند. نحوه‌ی قرارگیری واحدها با توجه به تراکم و اهمیت محصور بودنشان، عدم امکان دید واحدها به یکدیگر و نیز جانمایی قبله، دچار چرخش شد؛ به طوری که در بخش‌هایی، ورودی‌ها پشت به هم و در بخش‌هایی دیگر، در چهار وجه یک مربع مرکزی قرار گرفته‌اند. هر واحد متشکل از 2 اتاق‌خواب، سالن نشیمن، حمام و سرویس بهداشتی می‌باشد. علاوه بر این، پلان‌ها به گونه‌ای مستقر شده‌اند که در مقابل آفتاب سوزان بم، بیشترین سایه‌اندازی را بر یکدیگر داشته باشند؛ چرا که در جهت جنوبی یا جنوب‌شرقی قرار گرفته و بنابراین ورود گرمای آفتاب، به‌خصوص در بعد‌از ظهر، تا حد زیادی قابل کنترل است.
چنانکه در مقدمه‌ی این نوشتار ذکر شد، یکی از نمودهای پایداری اجتماعی، احترام به بافت و پیشینه‌ی تاریخی بناهای سایت است. در این پروژه، با توجه به پیشنهاد 28 واحد در برنامه‌ریزی ساخت، فضای باز واحدها با محدودیت مواجه بود. از طرفی، طبق اصول خانه‌سازی کهن ایران، به‌خصوص در مناطق گرم‌و‌خشک، مسئله‌ی حیاط مرکزی اهمیت ویژه‌ای دارد. بنابراین، نحوه‌ی چینش واحدها به گونه‌ای در نظر گرفته شد که نوعی حیاط داخلی در مجاورت برخی واحدها وجود داشته باشد و با همان کاربری کهن خود، منازل را از ورود گرمای شدید و گرد و خاک منطقه‌ی جنوب، حفظ نماید.
طبق بررسی‌های بنیاد مسکن، در آغاز ساخت پروژه و توجه به موقعیت شهر بم و حادثه‌ای که زمان زیادی از آن نگذشته، بهترین نوع اسکلت‌بندی برای واحدها، اسکلت پیچ و مهره است، بنابراین تصمیم بر آن شد تا تمامی واحدهای مجموعه، با استفاده از اسکلت فلزی ساخته شوند. نکته‌ی قابل توجه، نحوه‌ی دیوارکشی واحدها است. برای به حداقل رساندن خرابی‌های ناشی از زلزله، دیوارها با سبک‌ترین مصالح ممکن شکل گرفته‌اند. استفاده از دیوارهای سه‌بعدی یا «3D Wall» با زه‌کشی در دو طرف آن، جرم دیوارها را به طرز قابل توجهی کاهش می‌دهد. روی این سیستم، لایه‌ای سیمان به شکلی تقریباً نامتعارف، یعنی با دست، کشیده شده است؛ چرا که پمپ کردن آن روی سطح، موجب ایجاد حفره و در نتیجه، کاهش استحکام مورد نظر می‌گردد. سطح رویی را بتن الیافی تشکیل می‌دهد و برای احترام به ویرانه‌های کاهگلی و خشتی بم، مقادیری «پوشال» و خاک رس به آن اضافه شده که باعث تغییر رنگ نمای نهایی شده است. اصرار مسئولین پروژه بر ایجاد کنگره روی بام‌ها نیز، در راستای نزدیکی به معماری بومی و کهن کرمان بوده که همین نتیجه نیز حاصل شده است.
مقوله‌ی بعدی مربوط به سقف واحدها می‌باشد. علاوه بر مسئله‌ی آفتابگیری شدید ــ که در اقلیم بم اجتناب‌ناپذیر است ــ دیوارهای سبک نیز، موانعی را برای ساخت سقف ایجاد می‌نمودند، ضمن اینکه برای حفظ ماهیت خانه‌ها به‌عنوان «سرپناهی که در صورت تخریب، کمترین تلفات را می‌دهد»، می‌بایست سقف نیز، مانند دیوارها، سازه‌ای سبک باشد. با توجه به همه‌ی این موارد، سقف با استفاده از یک لایه فوم 20 سانتی‌متری، یک لایه سیمان و یک لایه بتن نازک ساخته شده است. برای مهار گرمای ناشی از آفتاب مستقیم نیز، سطح جانبی با موزاییک سفید، فرش شده که حرارت را انعکاس داده و شب‌ها نیز، به خنک ماندن داخل بنا کمک می‌نماید. روی این سطح، چیزی شبیه به یک اتاقک کوچک تعبیه گشته که در واقع، جایگاه کولر محسوب می‌شود و سایه‌ی مورد نیاز آن را به خوبی تأمین می‌کند.
از دیگر نکات قابل توجه پروژه، کانالی انسان‌رو، به ارتفاع یک متر می‌باشد که در محوطه حفر شده است. بنا بر توضیحات مسئولین پروژه، این کانال نگهدارنده‌ی لوله‌های آب گرم و سرد، لوله‌های فاضلاب و کابل برق، تلفن و اینترنت می‌باشد. درپوش متحرکی که روی کانال قرار دارد، قابل برداشت بوده و به همین سبب، برای تعمیر تأسیسات، نیازی به حفاری مجدد وجود ندارد. در این بنا، نقطه‌ی شروع پروژه، جایگاه مناسبی نیست؛ اما همت مهندسین و دست‌اندرکاران و آینده‌بینی آنها موجب نزدیکی مفاهیم پایداری اجتماعی به بطن کار شده است. نکته‌ی مهم این است که برای نیل به پایداری اجتماعی، اغلب به دنبال طرح‌های بزرگ و پروژه‌های پیچیده هستیم، ولی همین آثارِ به ظاهر ساده نیز، مبین آن مفهوم غنی هستند. اساساً این مفاهیم را باید از اینگونه آثار آغاز نمود.
کلام آخر
هنوز هم با اندکی جست‌وجو، می‌توان دست‌هایی را یافت که همیشه برای کمک آماده‌اند؛ انسان‌هایی که ابتدا دیگران را می‌بینند و هدف را برای خود، شاد زیستن هم‌نوعانشان قرار می‌دهند. پروژه‌ای که ذکر آن رفت، مقدار زیادی از کمک‌های مردمی شکل گرفته است. این کمک‌ها چه از سوی مردم داغ‌دیده‌ی بم و یا برخی از مسئولان باشد، نشان می‌دهد که خیرین مؤسسه، هیچگاه تنها نمانده و در نهایت، پروژه‌ی بم، با حداقل امکانات به سرانجام رسید. پروژه‌ای که به هیچ عنوان، پیشینه‌ی تاریخی خاک خود را نادیده نگرفته و سعی در همراهی با آن دارد. ساکنین مجموعه، زنان سرپرست خانواده ها به همراه کوکانشان بدون هیچ ترسی، زندگی را در خانه‌های اهدایی خود مجدداً آغاز نموده‌اند؛ خانه‌هایی که با تلاش سازندگان، کمترین میزان انرژی را هدر می‌دهند و بیشترین بازده را دارند. اسباب و اثاثیه‌ی منزل، به ساده‌ترین فرم و در حد رفع نیازهای خانواده تهیه شده و در تهیه‌ی مصالح نیز، صرفه‌جویی‌های اقتصادی تا حد زیادی صورت گرفته است.
نکته‌ی دیگری نیز در این پروژه قابل تأمل می‌باشد و آن، در دست گرفتن نوسازی، توسط یک مؤسسه‌ی غیردولتی است. این تفاوت را می‌توان در عمل نیز مشاهده نمود، چه بسیار ساختمان‌هایی که به دست ارگان‌های دولتی سپرده شدند و زمان زیادی برای اجرای آنها صرف شد. در بسیاری از کشورهای دیگر پس از وقوع هر حادثه‌ی پیش‌بینی نشده‌ای، دولت و سازمان‌های وابسته، تنها تا حدی کار را بر عهده می‌گیرند و بسیاری از اینگونه فعالیت‌ها برای سازمان‌های غیردولتی تعریف می‌گردد تا با برنامه‌ریزی، بهتر و سریع‌تر به سرانجام رسند. زلزله و تجربه‌ی آن هیچگاه خوشایند نخواهد بود، اما مسلماً باید از آن درس گرفت تا در شرایط دیگر، دچار اشتباه و خطا نشد. امروز می‌توان گفت که خانواده‌های تحت پوشش مؤسسه‌ی خیریه‌ی مادر و کودک، آرامشی را که در 5 دی 1382 از دست دادند، تا حدودی به دست آورده و یا حداقل به آن نزدیک‌تر شده‌اند.
تشکر و قدردانی
در اینجا جا دارد از محسن پدیدار، مدیرعامل مهندسین مشاور پدیده و همکارانشان، به علت توجه به مسئولیت های اجتماعی در معماری و آقای یونس طاهری جهت ارسال گزارش اولیه پیرامون این برنامه در بم نهایت تشکر و قدردانی را داشت.
معماری معاصر ایران: مسکونی
__________________________________
طراحی معماری: محسن پدیدار
نام پروژه: مجتمع مسکونی 28 واحدی نرگس بم
کارفرما: مؤسسه‌ی بنیاد مادر و کودک
نظارت: بر اساس اصول نظام مهندسی
پلان تیپ واحدها: بنیاد مسکن
ناظر پروژه: مهندس محسن پدیدار
نوع اسکلت‌بندی: اسکلت فلزی پیچ و مهره
هماهنگی و نظارت اجرا: پروانه لاجوردی
مهندسین مشاور: پدیده خاک
مطالب مرتبط
