مجتمع تجاری، چشم و چراغ، مشهد، اثر جواد خدائی، عباس فدائی

معرفی و مسئله
مشهد به عنوانِ دومین کلانشهر ایران و یکی از بزرگترین شهرهای مذهبی جهان در دهه های اخیر به دلایل متعددی درگیر معضلات اجتماعی فراوانی شده است. ترجیح منافع فردی بر منافع عمومی و عدم درک تفاوت های فرهنگی موجود موجب شده برخی جامعه شناسان مشهد را “شهر ضدِ گفت و گو” بنامند؛ بالاترین آمار طلاق، نزاع و حاشیه‌نشینی در کشور از مهمترین نشانه های این دیدگاه است. اما ضد گفت و گو بودن در ساحت کالبدی این شهر نیز نمونه‌های فراوانی داشته است. تخریب گسترده ی بافت تاریخی و بلندمرتبه‌سازی نامتوازن از جمله این نمودهاست.
زمین پروژه با مساحت 571 مترمربع در میان بافت تاریخی مشهد و در مجاورت یکی از بناهای ارزشمند میراثی با قدمت بیش از ۴۰۰ سال به نام “گنبد سبز” قرار دارد. “گنبد سبز” به عنوانِ آرمگاه یکی از عرفای به نام عصر صفوی “شیخ محمد مومن” و همچنین قرارگاه اجتماعی، مورد احترام مردم است. توسعه ی جدید به گونه‌ای بوده که پیرامون این بنا ساختمان های بلند بدون توجه به منافع عمومی، حریم منظری و معنایی آن را از بین برده است.
از سوی دیگر، با توجه به کاربری تجاری مورد نظر کارفرمای پروژه برای این زمین و طبعاً سود حداکثری مورد انتظار آنان، ناخودآگاه نوعی تفاوت جدی بین شخصیت مورد انتظار کارفرما از بنا با فضای عمومی پیرامون آن به خصوص گنبد سبز به وجود می‌آمد، این تفاوت‌ها در صورت عدم برقراری گفت و گو، به تضادِ منافع تبدیل می شد. از این رو، از اصلی ترین مسائل در طراحیِ معماری بنا، تلاش برای برقراری گفت و گو میانِ تفاوت‌های بنا با محیط و زمینه اش بوده است. به طوری که با وجود کارکرد تجاری بتواند نقشی فرهنگی را در بستر خود ایفا نماید.
استراتژی‌ها
با توجه به مجوز ساخت شهرداری به این زمین، امکان حداکثر سه طبقه از روی سطح زمین برای بنا وجود داشت، ضمن آنکه با توجه به ضوابط شهرداری خرید تراکم برای ساخت حداقل دو طبقه بیشتر از مجوز نیز ممکن بود. از آنجایی که احداث بنا با سه طبقه تجاری، ارتفاعی بالاتر از گنبد سبز پیدا می کرد نه تنها پروژه به سمت خرید تراکم بیشتر حرکت نکرد بلکه برخورد خود با مجوز رسمی را نیز تغییر داد تا در اولین گام، حریم ارتفاعی بنای درونِ میدان دچار خدشه نشود. از این رو برای کنترل مقیاس، بنا در رابطه با پیکره و زمین، به داخل زمین فرو برده شد و از حاشیه میدان نیز عقب نشینی کرد. همچنین با کنترل لبه، بنا در درون کاملاً شفاف و به هم پیوسته و در بیرون تقریباً صلب و با حداقل گشودگی باشد. در ادامه سعی شد تا با ایجاد ویدها و نفوذپذیری حجم از بالا به پایین، ساختاری سیال و شفاف، بر خلاف تیپولوژی خطی مرسوم پاساژ ایجاد شود؛ در نتیجه ی آن پیوستگیِ فضایی، حرکتی، بصری و نوری در درون از دستاوردهای این استراتژی بود.
تلاش برای گفتگو میانِ بنا و زمینه، پروژه را در موضعی انتقادی نسبت به نوع توسعه ی موجود، که همراه با تخریب بافت تاریخی مشهد و آثار ارزشمند معماری آن شد قرار داد. از یک طرف در جریان ساخت و سازهای جاری در مشهد، آجر به عنوان مصالحی ارزان تلقی می شد؛ و از طرف دیگر به واسطه ی تخریب های گسترده ی آثار معماری در بافت تاریخی، آجرها به عنوان نخاله دور ریخته می شد. در نتیجه، برای بازنمایی صریح موضع انتقادی تصمیم گرفتیم که تمامی پیکره ی بنای بازار (به خصوص در لبه ی میان درون و بیرون) توسط این آجرهای تاریخی که دور ریخته می شد ساخته شود. 230 هزار قطعه ی آجری با قدمت 60 تا 300 سال، که طی دو سال از پهنه ی هزار هکتاری بافت تاریخی مشهد جمع آوری شد. این جمع آوری با مشارکت گسترده ی مردم صورت گرفت. به دلیل تفاوت های جدی آجر ها از نظر ابعاد، رنگ و بافت؛ و همچنین چالش های فنی و اجرایی، این بخش ِپروژه به کمک “مرمت‌کاران” انجام شد. در نهایت در گفتگوی میان زمینه با زمانه، در درون از مصالح جدیدی مانند فلز و شیشه در کنار آجر استفاده گردید.

نام پروژه: بازارچه ی چشم و چراغ
عملکرد: تجاری
شرکت ـ دفتر طراحی: آبار
معمار اصلی: جواد خدائی
همکار طراحی: عباس فدائی
همکاران ارائه: مسعود عرفانیان، مونا رشیدی،
احمد فراهی، سوسن شبانی
اجرا: سید مهدی مهدی‌زاده، مصطفی الهی
نظارت: جواد خدائی، فرج‌الله صادقی
نوع تأسیسات ـ نوع سازه: چیلر و فن کوئل، اسکلت بتنی
آدرس پروژه: مشهد، میدان گنبدسبز
مساحت زمین ـ زیربنا: 571 متر مربع، 2654 متر مربع
کارفرما: شرکت صنعت بتن شمال شرق
تاریخ شروع و پایان ساخت: 1397 -    1392
عکاسی پروژه: دید استودیو، مصطفی دلبریان،
عباس فدائی، علی حسینیان
وب سایت: www.abaroffice.com