باغ قدیمی نیاوران در سال 1348 به منظور احداث ساختمان اداری در مجاورت کاخ نیاوران خریداری شد و طرح ساختمان در سال 1349 به کامران دیبا واگذار می‌­شود. پس از انجام مطالعات اولیه و بازدیدهای متعدد از محل، وی برنامه‌­ی جدیدی را به کارفرما پیشنهاد می‌­کند. هدف این برنامه، گسترش این مجموعه به صورت دو واحد مستقل از هم بود؛ یکی ساختمان اداری و دیگری، یک مجتمع فرهنگی.
نباید فراموش کرد که دیبا یک برنامه‌­ریز (planner) قابل و متبحر است و همان­طوری که در پارک شفق با برنامه­‌ریزی خود، جنبش ساخت فرهنگسرا را در کشور پایه‌­گذاری کرد، همین­طور هم از برنامه‌­ی یک ساختمان اداری، دست به خلق یک فرهنگسرای کامل دیگری می­‌زند که عملکردش تا به امروز در کشور برپا و پویاست (بیهوده نبود که شرکت وی “مؤسسه­‌ی شهرسازی و تهیه‌­ی طرح‌­های اجتماعی” نام داشت). فراموش نکنیم که دیبا در زمان خلق این آثار کلیدی در ایران، شخصیتی سؤال­‌برانگیز و اهمیتش برای هم‌­دوره‌­ای‌­هایش مبهم بوده است. ارزش‌­گذاری روی آثار وی مربوط به ماندگاری آنها و شناسایی و گرامی­‌داشت آن آثار بعد از انقلاب می‌­باشد.
این مجموعه به صورت سه واحد مستقل طراحی شده که عبارتند از: فرهنگسرا در بخش جنوبی، باغ قدیمی در بخش میانی و ساختمان اداری دفتر مخصوص در بخش شمالی. این مجموعه در تاریخ سی­‌ام تیرماه 1384 با شماره‌­ی 12279 توسط سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در ادامه به معرفی بخش‌­های مختلف این مجموعه خواهیم پرداخت.
فرهنگسرای نیاوران
ساختمان فرهنگسرای نیاوران در بخش جنوب­‌غربی مجموعه واقع شده و ترکیبی از اجزای مختلف است که به گرد حیاط مربع‌­شکلی انتظام یافته‌اند و حجمی نعلی­‌شکل دارد. حجم کلی بنا با ارتفاعی حدود دو طبقه دیده می‌شود و تمامی اجزای مجموعه دارای ارتفاع تقریباً یکسانی هستند. ضخامت حجم ساختمان در همه جا یکسان نیست؛ به این دلیل حجم را نیمه‌منظم و گوناگون می‌یابیم. در حقیقت ساختمان فرهنگسرا از کنار هم ‌نشستن احجام کامل و منفرد به‌ وجود آمده است. این احجام در یکدیگر حل نشده‌اند تا کل واحدی را بسازند، بلکه در کنار هم نشسته‌اند؛ در بعضی مواقع گویی احجام با هم برخورد کرده‌اند و مجموعه‌ای را فراهم ساخته‌اند. تفاوت طراحی نما در آن‌ها نیز به تنوع و استقلال آنها از یکدیگر کمک می‌کند. این پدیده­‌ی مفهومی بی­‌شباهت به فرم قرار­گیری ساختمان­‌های مجتمع فرهنگ‌سرای شفق نیست. این گوناگونی و تنوع، فرهنگسرا را نه به شکل یک بنا، بلکه به ‌صورت مجموعه‌ای از ساختمان­‌ها و حیاط درآورده است.
دروازه­‌ی اصلی حیاط که در واقع پیش‌­ورودی به سالن‌­های فرهنگسرا می­باشد، توأم با آبریز، قسمت بیرونی و داخلی را به شکلی نمادین از هم جدا می‌­کند. دسترسی به ساختمان‌­های اصلی از طریق پله‌ها صورت می‌گیرد. سکوها و شمشادها در دو طرف پله‌ها، مخاطب را به سمت ساختمان اصلی هدایت می­کنند. حیاط مرکزی فرهنگسرا، در واقع یک سالن ورودی روباز و محل تجمع است که می­‌تواند برای رستوران فرهنگسرا به‌­عنوان محل غذاخوری در هوای آزاد هم باشد. این حیاط از باغچه‌ها و درختان و بستر آب و البته کف‌سازی نسبتاً وسیعی از موزاییک‌­های بتنی برخوردار است. درخت­ها در ترتیبی نامعین، پراکنده‌اند و حضورشان، اتفاقی یا همچون بقایای یک باغ قدیمی به نظر می‌رسد. دیبا همواره از اتفاقات و حتی ضایعات طبیعی زمین بهره می‌­برد و یکی از عواملی که گاه با معماری وی تعامل مستقیم پیدا می‌­کند، حفظ درختانی است که می­‌شد آنها را مزاحم قلمداد کرد، اما دیبا از وجود آنها استفاده کرده و از خشکی طرح کاسته. بستر آب به صورت حوضی باریک و کشیده در مدخل ورود به حیاط قرار داده شده است. سازماندهی فضا و ارتباط فضاهای مختلف با عملکردهای متفاوت اداری، خدماتی، نمایشی و غیره در فرهنگسرای نیاوران بسیار سنجیده صورت گرفته است.
جهت توجه فضاهای بسته‌ی فرهنگسرا به حیاط میانی هم با یکدیگر متفاوت است‌.
از میان آنها سالن غذاخوری و فروشگاه توجهی جدی بـه حیاط دارند. در حالی که نگارخانه، تالار نمایش و رستوران رابطه‌­ی مستقیمی به حیاط داشته و کتابخانه نیم­‌نگاهی به آن دارد. اختلاف سطح­‌های داخل ساختمان سبب می‌­شود که اشخاص برای حرکت در فضاهای بسته مرتب از پله‌­ها و سطوح شیب­دار استفاده کنند. در این مجموعه، منحصراً بین گالری و رستوران رابطه­‌ی مستقیمی برقرار است.
نگارخانه یکی از فضاهای اصلی مجموعه است که با راهرویی منحنی و شیبی ملایم افراد را به خود می­خواند. بعد از یک پیچ کامل، به سالن اصلی وارد می‌شویم که محل نمایش آثار و اشیای هنری است و در سه نیم‌طبقه با ترکیبی عالی و نورپردازی طبیعی و مصنوعی مناسب شکل گرفته است. نورگیرهای سقفی که در دیگر آثار دیبا نیز دیده می‌شوند، راهنمای مسیر می­باشد. در ادامه، فضاهای نگارخانه با یک فضای فرعی به یک رستوران متصل می‌شود، رستوران در هماهنگی کامل با فضاهای نگارخانه طراحی شده است. در فضای این فرهنگسرا، ساختمانی نیز به‌­عنوان دفتر مخصوص بنا شده است.

معماری معاصر ایران : فرهنگی، هنری، مذهبی، ورزشی

___________________________________________            

نام پروژه : فرهنگسرا، باغ و دفتر مخصوص نیاوران
معمار: کامران دیبا
موقعیت پروژه: تهران
سال ساخت: 1357-1349خورشیدی