شهرک اکباتان، اثر رحمان گلزار، فریدون آذری و جوردَن گروزِن از دفتر معماری گروزِن سَمتون تهران، ایران، 1354

قبلی

پارک و فرهنگسرای شفق، اثر کامران طباطبایی دیبا

بعدی

تـراس هـارلـم اثر استودیو حریری و حریری

شهـرک اکباتـان
اثر رحمان گلزار، فریدون آذری و جوردَن گروزِن از دفتر معماری گروزِن سَمتون تهران، ایران، 1354

Ekbatan Mini-City
Architecture by Rahman Golzar, Fereydoon Azari, Jordan Gruzen (Gruzen Samton Llp.)
Tehran, Iran, 1354

طرح ساخت شهرک اکباتان در محور توسعه‌ی شرقی-غربی تهران در سال 1345 توسط جوردَن گروزِن از دفتر معماری گروزِن سَمتون واقع در ایالات متحده ریخته شد. شرکت دیگری از ایالات متحده به نام اِستارِت، فاز یکِ اکباتان را قبل از انقلاب اسلامی به پایان رساند. البته پیمانکارانی از کشورهای اروپایی و آسیایی مانند آلمان و کره‌ی جنوبی نیز در این پروژه شرکت داشتند. گسترش واحدهای مسکونی و صنعتی شهر تهران به سمت غرب و نزدیکی به فرودگاه از دلایل اصلی انتخاب محلّ ساخت این مجموعه بوده است. شرکت نوسازی و عمران تهران به عنوان یک شرکت خصوصی در سال 1354 کار بر روی این پروژه را آغاز کرد. با شروع پروسه‌ی طراحی و اجرای پروژه در سال 54 تا سال 57 قسمت اعظم اسکلت‌های مجموعه اجرا شد. که تقریباً تا این مرحله تمام فاز یک و 90 درصدِ بلوک‌های فاز دو اجرا شده بودند. پس از انقلاب اسلامی به دلیل کسری بودجه در آن دوران و نیز مهاجرت متخصصین آلمانی و آمریکایی که روی این پروژه مشغول به کار بودند و مشکلات واردات مصالح ساختمانی و تجهیزات مورد نیاز، تکمیل پروژه‌ی اکباتان تا سال 1374 ادامه یافت.
اکباتان، شهرکی که پس از گذشت نزدیک به سه دهه به یکی از بزرگترین و با هویّت‌ترین محله‌های شهر تهران تبدیل شده است، یک نشانه‌ی شهری در مدخل دروازه‌ی غربی شهر تهران میباشد که دورنمای آن از فاصله‌ی 10 کیلومتریِ اتوبان کرج و جاده مخصوص نمایان است. این شهرک در ابتدای احداثش، به دلیل داشتن معماری یکنواخت و منطبق با الگوهای معماری سبک بین‌الملل، بسیار مورد انتقاد قرار گرفت و به عنوان محیطی فاقد ظرفیت‌های لازم برای ایجاد سرزندگی و نشاط در مجموعه ارزیابی می‌شد. اما امروزه به دلیل پیش‌بینی‌های لازم در فراهم آوردن زیرساخت‌های شهری و خدمات مورد نیاز، این شهرک نسبت به بسیاری از شهرک‌های جدید، مزیّت‌های زیادی دارد و نزد ساکنان دارای اعتبار و ارزش شده است.
شهرک اکباتان، از سه فاز تشکیل شده که هر فاز شامل چند بلوک و هر بلوک شامل چند ورودی است. این شهرک دارای 33 بلوکِ 5، 9، 12 و 15 طبقه و تعداد 15,593 واحد مسکونی است. مساحت کلّ زمین شهرک، 2.208,570 متر مربع، سطح کلّ زیربنای احداثی، 3,072,533 متر مربع و سطح زیربنای مسکونی این شهرک، 2,660,000 متر مربع می‌باشد. این شهرک دارای 65,000 متر مربع فضای تجاری، اداری و درمانی است. 18 باب فضای آموزشی به وسعت 60,514 متر مربع، 17 باب مهدکودک به وسعت 5,400 متر مربع، 4,588 متر مربع فضای مذهبی، 176,063 متر مربع پارکینگ سرپوشیده و انباری و تصفیه‌خانه با زیربنای کلّیِ 9,448 متر مربع می‌ باشد.
جمعیت این شهرک حدود 63,000 نفر محاسبه شده است اما لازم به ذکر است که در منابع مختلف، رقم‌های متفاوتی برای جمعیت روز و یا شب این شهرک اعلام شده است (100,000 یا 80,000 نفر).
مراکز خرید و فضاهای تجاری
یکی از مهمترین فضاهای همگانی، مجموعه‌ی بازارچه‌های شهرک است که هم از نظر عملکردی و نوع خدماتی که ارائه می‌دهند و هم از این نظر که مهم‌ترین فضاهای همگانی مجموعه و محلّ بروز رفتارهای مختلف اجتماعی افراد را شامل می‌شوند، بسیار حائز اهمیت هستند. بازارچه‌ها شامل فضاهای باز و بسته بوده و در ساعات مختلف شبانه روز، چهره‌ی متفاوتی به خود میگیرند.
فضاهای سبز و بازِ میان بلوک‌ها
درمیان فضاهای Uشکل بلوک‌ها، فضاهای سبز و باز با پوشش‌های گیاهی متنوع طراحی و ساخته شده‌اند. وجود این فضاهای سبز و باز یکی از ویژگی‌های بصری و کالبدی مهمّ مجموعه به شمار می‌رود. بخش میانی فازها به فضای سبز که براساس سرانه‌های جمعیتی محاسبه شده، اختصاص یافته بود که البته قسمتی از آن، بعدها به فضای تجاری تبدیل شد اما بدین دلیل که فضاهایی که برای این مجتمع در نظر گرفته شده بودند بر اساس استانداردهای ویژه‌ای طراحی شده بودند، حتا بدون در نظر گرفتن این فضای سبز هم مسئله‌ای به‌وجود نمی‌آمد. چنین پروژه‌هایی در تهران معمولاً با تراکم 300% ساخته می‌شوند، حال آنکه تراکم مسکونی لحاظ‌ شده در این مجتمع، حدود120% می‌باشد. در نتیجه‌ی چنین تراکمی، فضاهایی مطلوب برای ساکنین خلق شده است. همچنین با توجه به مساحت سرانه‌های جمعیتی، محاسبات دقیقی برای کاربری‌های تجاری، درمانی، آموزشی و … در نظر گرفته شده که تا به امروز به‌خوبی پاسخگوی نیازهای کاربران و ساکنین بوده‌اند.
ایمنی و پایداری
ایمنی در شهرک اکباتان از دو جنبه قابل بررسی است؛ یکی پایداری بناهای این شهرک یا به عبارتی ایمنی آنها در برابر زلزله یا هرگونه تخریب و دیگری، تعریف محدوده و حریم مسکونی. جدایی محدوده‌ی پیاده و سواره در این شهرک، ایمنی عابر پیاده را تأمین می‌کند. ساختمان‌ها منطبق با اصول و بالاترین استانداردهای مهندسی زلزله ساخته شده‌اند و عمر مفید مجموعه، بیش از یک قرن برآورد شده است.
سازه و تکنولوژی ساخت
سازه‌های این پروژه‌ی عظیم به‌حدّی مستحکم است که وقتی در دوران جنگ یک راکت موشکی به بلوک 18 فاز 2 اصابت کرد، تنها همان بخش از بلوک تخریب شد و به سازه‌ی اصلی ساختمان کوچکترین آسیبی وارد نشد. از جمله ویژگی‌های سازه‌ایِ منحصربه‌فرد این مجتمع مسکونی، سیستم نیمه تونلی آن است که نهایتاً سازه به صورت بتونی در آن اجرا می‌شد. به عبارتی، قطعات Uشکلِ سازه‌ای به ارتفاع 60/2 و دهانه‌ی 7 متر اجرا می‌شدند که بین Uها فاصله‌ای به اندازه‌ی 20 سانتیمتر وجود داشت و دیوارهای بتونیِ جدا کننده در آن ساخته می‌شد. منافذی که در قسمت فوقانی این قطعات وجود دارند، امکان عبور سیستم‌های تأسیساتی و باکس‌های پله را فراهم کرده‌اند.
برای ساخت و بتون‌ریزی سقف‌ها، ابتدا شبکه‌های میلگردیِ پیش‌تنیده را به صورت اُوِرلَپ نصب نموده و پس از قالب‌گیری، بتون‌ریزی می‌کردند. بعد از دو تا سه روز، جَک‌های هیدرولیکی، باز شده و در قالب‌بندی بخش‌های دیگر به کار می‌رفتند. اجرای هر سقف یک هفته به طول می‌انجامید. سازه، به علت زودگیر بودن بتون و نیز پس‌کشیده بودن میلگردها، از مقاومت بالایی برخوردار است. سازه‌های طبقات پایین چون بار بیشتری را تحمل می‌کنند، میلگردهای بیشتری دارند اما ضخامت همه‌ی آنها تا بالا، یکسان است.
بیشتر سیستم‌های ساختمانی که در ساخت این مجموعه به کار رفته بودند، اتوماتیک بوده و کارگرانِ مشغول در این پروژه، همگی افرادی تعلیم‌دیده بودند.
سیستم طراحی
سیستم طراحی مدولار بوده و بلوک‌های مختلف فاز 2 پس از تعریف یک هسته‌ی مرکزی، با چیدمان‌های مختلفی به هم متصل می‌شدند. در کل، این مجموعه دارای یک طراحی مدولار است. فازهای 1 و 3 تیپبندی شده و قاعده‌مند هستند، اما نسبت به فاز 2 محدودترند؛ به طوری که در چیدمان بلوک‌های مسکونی فاز 2، آزادی‌هایی دارد اما در مورد فازهای 1و3، همین آزادی‌ها در تفاوت تعدادِ طبقات و مقاطع لحاظ شده است.
مصرف انرژی
این پروژه در زمان خود از نظر مصرف انرژی بی‌بوده و تمام پنجره و درهای خارجی آن به صورت دو جداره طراحی شده بودند. شرکت عمران و نوسازی اکباتان در آن زمان عهدهدارِ طراحی و ساخت و تولید انبوه مصالح و تجهیزات مورد نیاز این مجتمع شده بود، به طوری که طراحی مبلمان و قطعات ساختمانی خاصی چون در و پنجره‌ها، فن کویل‌ها و موکت‌ها با آرم اکباتان بر عهده‌ی این شرکت بود. در طرح‌های اولیه، قرار بر این بوده که بلوک‌ها، با مبلمانِ اختصاصیِ طراحی‌شده برای اکباتان و تجهیزات کامل آشپزخانه تحویل خریداران داده شوند که البته این امر در مراحل بعدی منتفی شد.