ســرمــقــالـه فصلنامه شماره 52، ویژه ی سومین دوره ی جایزه ی ساختمان سال 1397، تحریریه‌ی هنرمعماری

بیش از 3000 کیلومتر سفر برای بررسی 8 اثر در طی یک ماه توسط 5 داور حرفه‌ای، از خیابان آفریقا در تهران تا روستای زاواکوه در خط مرزی کردستان ایران و عراق… این عصاره‌ای است از فضایل داوری جایزه‌ی ساختمان سال ایران.
این برنامه از ابتدا تنها یک مسابقه یا جایزه نبود، رویدادی بود و هست که آهسته آهسته می‌رود تا به زیست بوم نوین و شفافی برای حرفه‌مندان معماری ایران بدل گردد. در این شماره گزارشی از سومین دوره‌ی جایزه را تقدیم نگاه منتقدانه‌ی شما می‌نماییم به امید اینکه به جز خواننده، یاری‌گر اندیشه‌های آن و همراه روزگار پرچالش آن باشید. تذکر چند نکته در همین ابتدای امر می‌تواند تا حدودی مسیر پیش رو را برای شما هموارتر و شفاف‌تر نماید:
1. در مرحله‌ی اول داوری، بررسی اسناد و آثار از روی فایل شیت دیجیتالی با حضور کارشناسان فنی انجام گرفت. این کارشناسان حق حذف هیچ اثری را نداشتند و جدا از داوران اصلی بودند. ایشان صرفاً نظرات خود را از زاویه‌ی سازمان‌های متبوع خود ابراز نمودند. ما این نظرات را به شرکت کنندگان انتقال دادیم و حق حضور در ادامه‌ی رقابت را به ایشان سپردیم. در این مرحله آثاری بودند که پس از شنیدن نظرات کارشناسان از ادامه‌ی حضور انصراف دادند و آثاری بودند که نظرات را قبول نکردند و در رقابت علیرغم نظر کارشناسان باقی ماندند. یک اثر که به نظر کارشناسان چندان متمایز نبود، پیشنهاد ما را رد کرد و به جایزه وارد شد و حتی در پایان تقدیر ویژه‌ی هیأت داوران را دریافت نمود. این اتفاق درس‌های بزرگی را برای ما در برداشت. لازم به ذکر است که ورود به مسابقه پس از این مرحله مستلزم پرداخت وجه بود. فکر کردیم پرداخت وجه صرفاً برای ورود به جایزه و شنیدن یک نه در همان ابتدای جایزه از کارشناس فنی منصفانه نیست و زیبنده آن است پرداخت حداقل یک مرحله بعد از داوری ابتدایی باشد. وجهی که در برابر مخارج جایزه رقمی نیست اما تلاشی است در جهت استقلال کامل جایزه از افراد، مبانی و مفاهیمی خارج از جامعه‌ی صرف معماران.
2. در نخستین فراخوان 8 داور اعلام شدند. مقرر بود که برادران فتوره‌چیانی (که بدلیل کسب رتبه‌ی نخست سال قبل با طراحی خانه‌ی کبوتر به تیم اضافه شده‌اند) یک حق رأی داشته باشند؛ و بدین ترتیب انتخاب با 7 رأی انجام شود. لیکن در ادامه دکتر سیروس باور به دلیل برخی مشکلات ما را از حضور پرمنفعت‌شان در جلسه‌ی داوری محروم نمودند. البته خرسندیم که آن مشکلات امروز رفع و دکتر باور همچنان به آموزش و پژوهش پیرامون معماری ایران مشغول هستند. دکتر محمد مهدی محمودی نیز علیرغم هماهنگی قبلی، به دلیل درخواست اضطراری دانشگاه تهران نتوانستند در جلسه‌ی دفاع از آثار شرکت نمایند. عجیب آنکه در شب داوری نیز منزل شخصی مهندس ذکائی مورد سرقت واقع شد و ایشان نیز در روز نخست دفاع از آثار حاضر نشدند. بنابراین عملاً داوری با 5 نفر آغاز شد و اینجا بود که تصمیم گرفته شد با هدف فرد بودن ارقام آرای داوری، برادران فتوره‌چیانی هر کدام یک رأی مجزا داشته باشند. البته ناگفته نماند اساساً این جایزه نه از روی رأی گیری جمعی که با امتیازدهی دقیق داوران در ده معیار از قبل اعلام شده منتخبین و برنده‌ی خود را می‌شناسد. امتیازدهی چه در مرحله‌ی دفاع از آثار و چه در مرحله‌ی بازدید از آثار صورت می‌گیرد و داوران باید برگه‌ی امتیاز تعیین شده‌ای را تکمیل نمایند تا نمره دهند. بدین سبب زوج و فرد بودن داوران چندان مهم نیست و بیشتر نمرات و میانگین آن‌ها شاخص و تعیین کننده است.
3. مهندس ذکائی در روز دوم داوری حاضر شدند ولی بدلیل اینکه آثار روز نخست داوری با یک داور کمتر نمره دهی شده بودند، آرای جناب ذکائی در روز دوم لحاظ نشدند تا تناسب آراء و داوران تغییر نکند و عدالت در نمره دهی مخدوش نشود.
4. پیرامون مرحله‌ی بازدید از آثار، تنها داورانی که از آثار همراه تیم بازدید می‌نمودند حق رأی دهی در جلسه‌ی پایانی را داشتند. عدم بازدید همراه تیم و یا بازدید انفرادی خارج از برنامه موجب اعطای حق رأی دهی نشد. در این مرحله متناسب با شاخص‌های حیاتی در بازدید یک اثر معماری، معیارهایی جدید در پنج فقره تعریف شدند که داوران باید با توجه به آن‌ها به آثار نمره می‌دانند. تأکید می‌گردد این پنج معیار با ده معیار مراحل قبلی متفاوت است. اساساً این دقت در داوری و عددی‌سازی مرحله‌ی بازدید از این دوره به جایزه افزوده شد و علت آن حساسیت زیاد، کیفیت بالا و رقابت نزدیک آثار راه یافته به مرحله‌ی بازدید از آثار بود.
5. نمره‌ی نهایی، میانگینی از نمره‌ی جلسه‌ی دفاع از آثار و نمره‌ی بازدید است. منطقاً آثاری بودند که قبل از بازدید برنده جلوه می‌نمودند و بعد از بازدید حتی تقدیر هم نشدند و بالعکس!
6. تمامی مستندات اثر برنده و تقدیرشدگان و راه یافتگان به مرحله‌ی بازدید اثر و نهایتاً تمامی آثار دفاع شده در برابر داوران بر روی وبسایت دانشنامه‌ی هنرمعماری (www.AOApedia.ir) از همان شب معرفی برنده بارگزاری و منتشر شدند. صدها گزارش، عکس و فیلم زنده‌ی داوری و بازدید از اثر در فضای مجازی پیش‌تر منتشر و معرفی شد. چندین یادداشت توسط تحریریه و کادر اجرایی داوران به تناوب در مورد جایزه نوشته و منتشر شد. حداقل 3 گزارش توسط رسانه‌های متعدد در این زمینه از داوران و کادر اجرایی تهیه شده است. اینها همه برای ترویج فرهنگ نقد و گفتگو و افزایش میزان شفافیت مسابقات معماری ایران است.
7. تلاش داوران و دقت آن‌ها در رعایت عدالت، شفافیت و انتخاب آثاری که حقیقتاً نماینده‌ی ایثار، سعی و تلاش نسل ما در برابر دیدگان آینده باشد نشان از حاکمیت عشق و برخورد عقلایی در معماری معاصر ایران است. این داوران علیرغم گرفتاری شخصی فراوان، حقیقتاً حتی از عیادت نزدیکان مریض و جشن تولد فرزندان خود گذشتند تا برنامه طبق آنچه که پیش‌بینی می‎شد به پیش رود.
8. نقش حامی استثنایی را در موفقیت جایزه‌ی ساختمان سال ایران فراموش نکنید. مبلمان گالستیان در طول داوری‌ها و اجرای برنامه از هیچگونه حمایتی دریغ نکرد. اساساً موفقیت ما در حمایت قاطع ایشان نهفته بود. برای مثال سفر داوران و اقامت در شهرهای دور با فراغ خاطر بدون حامی قدرتمند ممکن نیست. آن شب فراموش نشدنی باشگاه آرارات و جشن اختتامیه، آن تجربه‌ی بی‌نظیر بازدید از باشگاه برای مهمانان، تهیه‌ی بودجه، نگارش و رونمایی از کتاب رُستُم وُسکانیان و… همه و همه به دلیل تلاش‌های ارکان مبلمان گالستیان بود. برادران خالویان (آقایان هاملت و هنریک) برادرانه در کنار ما بودند و اعتراف می‌کنیم حساسیت و دقت آن‌ها هرجا که ما خسته شدیم، یاری‌گرمان بود. همچنین آرمن هاکوپیان، آرگیشتی آقاجانی و سعید ذوالقدر خالصانه و عاشقانه در کنار ما و این رویداد مهم بودند که حقیقتاً هیچ قلمی توانایی تشکر از ایشان را ندارد.
جریان سازی یک مسابقه صرفاً معطوف به برگزاری و اسامی دخیل در آن نیست که چه بسیار مسابقات و کارزارهای معماری که به قول شورش عابد (برنده‌ی امسال!) با اینهمه پول پاشی و صحبت‌های پشت پرده و دسته بندی‌های کاربری (درمانی، ورزشی، مسکونی و…)، برنده نشدن در آن‌ها سخت‌تر از برنده شدن است! برنامه‌های معماری و مسابقاتی که به همه‌چیز فکر می‌کنند به جز بعد فرهنگی آموزشی کار و دغدغه‌شان لاکچری بودن شب اختتامیه و پروژه‌های برنده و رضایت دوستان‌شان است! امروز برای جریان‌سازی و اثرگذاری نباید تنها جایزه داد و مسابقه برگزار نمود؛ بلکه باید صحبت کرد، نقد شد، 3000 کیلومتر رفت و پای پروژه داوری نمود!

ساختمان سال ایران، مواجهه با واقعیت در معماری

سومین دوره‌ جایزه ساختمان سال ایران با تغییراتی در سطوح مختلف آغاز به کار نمود. گروه داوران اصلی شاهد اضافه شدن علیرضا مشهدی میرزا (بعنوان داور مدعوِ هنرمعماری)، حمید فتوره چیانی و مجید فتوره چیانی (بعنوان برندگان دور قبلی جایزه با طراحی پروژه‌ی چند عملکردی خانه‌ی کبوتر) بود. حضور این افراد مجموعاً بر فضای حرفه‌ای، نمره‌ی مسئولیت پذیری، نگاه فنی‌تر و جدی‌تر به جایزه افزود. همچنین تیمی از کارشناسان فنی از دو وزارتخانه‌ی نفت (جهت بررسی مسائل انرژی و تأسیسات) و بهداشت، درمان و آموزشی پزشکی (جهت بررسی مسائل محیط زیست و اجرائی) و سازمان آتش نشانی (جهت بررسی مسائل فنی و ایمنی) بدون حق رأی در کنار داوران اصلی قرار گرفتند. آقایان محمود تفکر، روزبه رادبه و علی طهرانچی موظف بودند که آثار را در دو مقطع از منظر معیارهای خود سنجیده و در آخرین جلسه‌ی داوری گزارشی به برگزارکننده و داوران ارائه نمایند. نخستین مقطع، مرحله دوم داوری بود، زمانی که آثار راه یافته به مسابقه جهت حضور قطعی در رویداد و پرداخت حق ورودیه و دعوت به جلسه‌ی دفاع گزینش می‎‌شدند. مرحله‌ی دوم همراهی کاروان داوران و برگزارکننده در بازدید از آثار راه یافته به مرحله نیمه نهایی بود. حضور این دوستان مغتنم و غنابخش جایزه شد و باید منتظر حضور قوی‌تر آنان در دوره‌های بعدی جایزه باشیم. این نخستین بار است که یک جایزه‌ی معماری، تا این حد علاوه بر ایده پردازی و کانسپت، به اجرا، مسائل حقوقی و فنی بها می‌دهد. اگر به این تیم، یاران برگزارکننده را که اکثراً منتقدان حرفه‌ای معماری و خبرنگاران خبره و کارکشته‌ی حوزه‌های معماری، طراحی داخلی و شهرسازی هستند را نیز اضافه کنید، همان کسانیکه در حاشیه‌ی بازدیدها با نگاه خبرنگاری و ژورنالیستی خود مو را از ماست بیرون می‌کشند، به سادگی در خواهید یافت که در جایزه‌ی ساختمان سال ایران تنها چیزی که اهمیت ندارد فرم، نام معمار و شهرت است…!
عنوان جایزه نیز با توجه با اهداف جدید آن به «جایزه‌ی ساختمان سال ایران: گرامیداشت رُستُم وُسکانیان و دیگر معماران ارمنی ایران» تغییر یافت. حامی جایزه از شرکت رویا طرح داخلی به مبلمان گالستیان تغییر یافت، برندی ایرانی با بیش از صد سال قدمت در حوزه‌ی مبلمان و دکوراسیون داخلی. فعالیت‌های جنبی جایزه نیز در این دوره افزایش یافت، برای مثال یک طرح پژوهشی یا هدف چاپ کتاب «معماری و آثار هنری رستم وسکانیان» در دستور کار واحد تحقیق و توسعه‌ی هنرمعماری قرار گرفت. ساخت مستنداتی از معماران ارمنی و تهیه‌ی مصاحبه از دست اندرکاران همکار این مشاهیر در زمان زندگی و کار حرفه‌ای نیز توسط گروهی دیگر مورد حمایت قرار گرفت. هدف غایی، ایجاد حساسیت و جلب توجه به نقش معماران ارمنی در مدنیزاسیون معماری ایران بود که در قسمت پایانی جشن اختتامیه‌ی ساختمان سال و رونمایی همزمان این آثار پژوهشی همراه با اعلام ساختمان سال ایران تعریف شد. رویدادی که با هماهنگی حامی در باشگاه آرارات و در کنار عبادتگاه صلیب مقدس، اثر ماندگار رستم وسکانیان به وقوع پیوست.
سطح جایزه در این دوره همچون ادوار پیشین در دو زمینه‌ی کمی و کیفی ارتقاء یافت، 52 اثر در مرحله‌ی نخست، درخواست حضور در جایزه را داشتند. تعدادی از آن‌ها به دلیل عدم همخوانی با ضوابط جایزه، ضمن ارسال پیام تشکر از طرف برگزارکننده، وارد مسابقه نشدند. در مرحله‌ی بعد طی جلسه‌ای آثار منتخب با حضور کارشناسان فنی از طریق مدارک ارسالی بررسی شدند و از این جلسه آثار راه یافته به مرحله‌ی دفاع بیرون آمدند، لیکن نظر به اینکه پروژه‌ها در این مرحله توسط کارشناسان و برگزارکننده بررسی شدند هیچ اثری حذف نشد. برگزارکننده صرفاً به ارائه‌ی گزارشی به شرکت کنندگان بسنده نمود و حضور و یا عدم حضور در مرحله بعد را که منوط به پرداخت وجه ورودیه‌ی مسابقه بود را به ایشان واگذار نمود. مشخصاً برخی وقتی شنیدند که اثر ایشان در همین مرحله مورد تایید کارشناسان فنی قرار نگرفته انصراف دادند، برخی که تأیید شده بودند با اشتیاق به مسیر ادامه دادند و برخی دیگر علیرغم عدم تأیید داوران، درخواست حضور در مرحله‌ی دفاع را داشتند. شاید گمان می‌کردند درک اثر ایشان از روی عکس ممکن نیست و با دفاع و ارائه‌ی توضیحات کار بهتر درک می‌شود که در مواردی اینگونه نیز شد!
جلسات دفاع با توجه به تجربه‌ی پیشین در سالن کنفرانس کاخ نیاوران برگزار گردید. خوشبختانه در این مرحله، آرامش تیم داوران و محل برگزاری بر کیفیت دفاع‌ها بسیار افزود و ما شاهد یک تعامل بسیار سازنده جهت درک آثار بودیم. این جلسات نظر به اعطای زمان مناسب برای دفاع هر اثر و برقراری گفتگو بین معمار و داوران – هرچند گاهی بحث‌ها بسیار فنی یا فلسفی بود ولی به هر حال از آنجا که در جهت درک اثر بود – بسیار آموزنده بود. در این مرحله بنا به درخواست برخی یاران اجازه‌ی حضور ایشان در حاشیه‌ی جلسات صادر شد. همچنین برخی رسانه‌ها، با حضور و اعزام خبرنگار به تهیه‌ی گزارش اقدام نمودند. نمره دهی در این مرحله همچون سال قبل بر اساس جداول مشخص، عددی، شفاف با معیارهای واضح انجام شد. میانگین نمرات این جداول در ادامه چاپ شده‌اند و هر شرکت کننده به راحتی و در کمال شفافیت متوجه خواهد شد چه نمره‌ای از داوران گرفته است. موضوعی که علاوه بر شفافیت به ارتقای فرهنگ برگزاری مسابقات و جوایز معماری در ایران بسیار کمک می‌نماید.
مرحله‌ی بعد بازدید از آثار بود. هشت اثری که مورد بازدید داوران قرار گرفتند: خانه ی مکعب آبی اثر شورش عابد، خانه ی گلزار اثر مرجان فرضیان، مجتمع سام پاسداران اثر نوید امامی
ویلای کوهسار اثر نیلوفر نیکسار، خانه ی امینی اثر شورش عابد، مجتمع میکا 911 اثر مشترک دفتر شهاب علیدوست و همکاران + دفتر نوآر، مرکز درمانی مام اثر کیارش میلانی نیا، ویلای شهرسب اثر گروه معماری حجم سبز. این مرحله در دوره‌ی اخیر طولانی‌تر از ادوار پیشین شد. شاید بدین دلیل که داوران با توجه به حساسیت و رقابت نزدیک آثار با طمأنینگی خاصی به بازدیدها رفتند. در برخی بازدیدها، نظر به اهمیت درک بیشتر پروژه، داوران به اقامت در شهر پروژه اقدام ورزیدند. حضور کارفرما و گفتگو با او، یا کاربران بناهای عمومی یا بهره برداران بخش‌های مختلف در این مرحله بسیار اثرگذار بود. دو دوربین فیلمبرداری بصورت پیوسته تمام ماجرا را ضبط می‌کردند. این دوربین‌ها برای مستندسازانی بودند که قصد دارند از جایزه گزارشی تهیه و منتشر نمایند و ما از حضور ایشان استقبال نمودیم.
روایت جایزه‌ی ساختمان سال ایران به همین چند درنگ برجسته محدود نمی‌شود اما بد نیست در مقطع فعلی به فلسفه‌ی تمام تلاش‌ها در جهت برقراری روش داوری نوین این جایزه نیز پرداخته شود. به هر تقدیر ریشه‌ی اصلی بروز مشکلات و خروجی ضعیف اکثر مسابقات و جوایز معماری به زعم راقم این سطور «عدم درک» است. این موضوع عدم درک در لایه‌های مختلفی قابل بررسی است:
1. گاهی برگزارکننده خود دقیقاً نمی‌داند به دنبال چیست و به درک درستی از نیاز خود نرسیده است و صرفاً با عجله قصد دارد مسابقه را برگزار نماید. راه حل این مشکل اعطای مدیریت مسابقه به یک گروه خبره و با تجربه است که با برگزاری جلساتی، نیازهای کارفرما را به معیارهای مسابقه تبدیل نماید، اجرای مسابقه را مدیریت کند و کارفرمای دولتی یا خصوصی را در بزنگاه‌های تقویم مسابقه مشاوره دهد.
2. گاهی عدم درک از سوی شرکت کنندگان است. ایشان منطقاً باید در داوری حذف شوند؛ اما یک مدل خاص نیز در این بین وجود دارد. گاهی می‌بینیم شرکت کننده پس از مطالعه‌ی مسابقه و سایت پروژه و… متوجه نقطه ضعف‌هایی در فراخوان و معیارها می‌شود. او به جای پاسخ به نیاز مسابقه و فراخوان، نیازی که خود تشخیص داده را رفع می‌کند و با ریسکی بالا اثر خود را ارسال می‌کند. در اینجا دو احتمال وجود دارد. یا داوران ادعاهای شرکت کننده را قبول نمی‌کنند و اثر او را به دلیل دور بودن از معیارها حذف می‌نمایند، یا خود داوران از درک عمیق شرکت کننده و عیناً غفلت برگزارکننده در تهیه‌ی فراخوان مسابقه (یا حتی غفلت خود در تبیین معیارها و درک پروژه) دچار شگفتی می‌شوند و این فرد را برنده اعلام می‌کنند که در هر دو حالت فضا متشنج و مسابقه با شکست مواجه می‌گردد. زیرا در هر دو حالت برخی معترض خواهند شد! علت ریشه‌ای این وضعیت عدم توجه به مورد 1 است. اگر در آن مرحله همه چیز شفاف و منطقی پیش برود، بعید است معماری از برگزارکننده و دوران جلوتر باشد. هرچند این استراتژی «زدن زیر میز» برای یک شرکت کننده در مسابقه بسیار هیجان‌انگیز است!
3. گاهی داور دچار عدم درک از آثار ارسالی یا نیاز مسابقه شده است. بروز این وضعیت عجیب نیست وقتی داورانی داریم که در حد یک روز یا حتی نیم روز تعداد زیادی اثر معماری را قضاوت می‌کنند. اگر موضوع نه جایزه‌ی معماری که یک مسابقه‌ی طراحی معماری باشد کار بغرنج‌تر هم می‌شود و چه بسیار مسابقات و جوایزی که داور در صبح جلسه‌ی ژوژمان، وقتی که به محل بررسی و قضاوت آثار رفته است، تازه برای نخستین بار همکاران و برگزارکننده را از نزدیک دیده است و تازه با موضوع مسابقه آشنا شده است تا پیش از این همه چیز تلفنی هماهنگ شده است! حال چگونه این داور در کسری از روز صد، دویست یا سیصد اثر را بررسی می‌نماید، بماند… .
ما در هنرمعماری باور داریم با روش داوری خاص جایزه‌ی ساختمان سال ایران، این «عدم درک‌ها» جای خود را به «شناخت عمیق» می‌دهد. بررسی اثر در طی چند مرحله، از زوایای مختلف (از بررسی اسناد و شیت‌های ارسالی اثر تا حضور معمار و دفاع از اثر خود تا بازدید داوران از پروژه) عملاً هر داوری را به شناختی عمیق از اثر معماری سوق می‌دهد و این افتخار ماست.