مقدمه
در شماره­‌ی پیشین مجله به شرح و توصیف معماری خانه‌­های کویری در اقلیم گرم و خشک سرزمین ایران پرداخته شد و ضمن بررسی ایده‌­ها و مبانی طراحی مسکونی در این پهنه از شرایط آب‌‌­­‌­­وهوایی، نمونه‌­ها و مصادیق ارزشمند این تفکر در شهرهای مختلف معرفی شدند. در ادامه­‌ی بحث مذکور، خانه­‌ی تاریخی بروجردی‌ها که از بناهای ارزشمند و زیبای شهر کاشان است به تفصیل مورد بررسی قرار گرفت و مشخصات و نکات ارزنده­‌ی معماری آن، مطرح شد. در این شماره نیز یکی دیگر از این خانه­‌های ارزشمند معرفی می­‌شود تا شاید در آینده، معماران، طراحان و کارشناسان با بررسی الگوهای مطرح در معماری گذشته­‌ی این سرزمین، خلاقیت و نوآوری‌های شایسته‌­ای در ساخت و ساز از خود نشان دهند.

موقعیت قرارگیری بنا
خانه­‌ی تاریخی طباطبایی در محله­‌ی سلطان امیر احمد کاشان و در خیابان علوی واقع است. این بخش از شهر کاشان، بافت تاریخی و قدیمی شهر بوده و مجموعه بناهای ارزشمندی در آن قرار دارد. به دلیل اینکه سنگ بنای این خانه را شخصی به نام حاج سید جعفر طباطبایی بنا نهاده، به خانه­‌ی طباطبایی مشهور شده است. در حال حاضر، خانه در تملک سازمان رفاهی-تفریحی شهرداری کاشان است.

توصیف و بررسی معماری بنا
خانه­‌ی مذکور در زمینی به مساحت 4720 مترمربع و در حدود سال 1250 قمری با مهارت و هنرمندی معمار معروف کاشانی، استاد علی مریم احداث شده است.
به طور کلی خانه شامل سه بخش اندرونی، بیرونی و خدمه است. در بخش اندرونی، صاحبخانه زندگی می­‌کرد و بخش بیرونی برای پذیرایی از مهمان‌ها مورد استفاده قرار می­‌گرفت.
به لحاظ فرم و الگوی ساخت­‌وساز، معماری خانه از نوع حیاط مرکزی و گودال باغچه است که در مجموع دو حیاط خلوت و چهار حیاط اصلی را شامل می­‌شود. به دلیل موقعیت قرارگیری خانه در بافت قدیم شهر، دو رشته قنات نیز از این خانه گذر می‌­کرد.
به واسطه­‌ی درون­گرایی خانه، ساختمان از نمای بیرونی تزئین و زیبایی ندارد و همچون تمامی بناهای درون­گرا در معماری ایرانی، همه­‌ی زیبایی‌ها و ارزش‌های ساخت و ساز در درون آن نهفته است. تزئینات و نقاشی‌های خانه با نظارت میرزا ابوالحسن غفاری کاشانی، ملقب به صنیع‌­الملک که با مالک خانه دوستی و رفت­‌وآمد خانوادگی داشت، ترسیم شده‌­اند.

فضاهای مختلف طراحی‌­شده در بنا
بنای خانه­‌ی طباطبایی ها در طول ده سال تکمیل شد و در این مدت نهایت ذوق و سلیقه ­ی هنرمندانه در آن بنا به کار رفت تا نگینی زیبا بر بافت شهری کاشان نقش بندد. به دلیل حیاط های مختلف و چندگانه که در این بنا طراحی شده است، فضاهای متنوعی در گوشه­ گوشه­ ی خانه پدید آمده که در زیر به شرح آنها پرداخته می­ شود.
جبهه­ ی جنوبی حیاط در میانه­ ی خود دارای ایوان ستون­داری است که از لبه­ ی حیاط اندکی عقب­ تر نشسته و حوض مستطیل­ شکلی در مقابل آن قرار دارد. مهمترین مجموعه­ ی فضایی خانه در جبهه­ ی جنوبی واقع شده است. ارتفاع این جبهه از سایر قسمت های بنا بیشتر است و قوسی نیم ­دایره بر فراز ایوان میانه­ ی خود دارد که بالاترین نقطه در خط آسمان، کلیّت بنا را تشکیل می­ دهد.
ستون های پرتزئین و جزئیات زیبای گچ­بری رنگی در دیوارها و سقف ایوان بر اهمیت آن می‌­افزاید. در پشت ایوان، تالاری با شاه­نشین قرار گرفته که از دو سو به سوی فضاهای باز حیاط‌های طرفین گشوده می­‌شود. سقف تالار و شاه­نشین آن، دارای تزئینات یزدی­‌بندی زیبایی است.
حیاط‌های کوچک دو سوی تالار که به شکل هشت و نیم‌­هشت هستند، با بناهای دوطبقه‌­ای محصور شده‌­اند و حوضی به شکل هشت­‌ضلعی در میانه­‌ی خود دارند. قسمت فوقانی جداره­‌های این حیاط‌ها پوشیده از تزئینات یزدی­‌بندی است.
در جبهه­‌ی مقابل به تالار هریک از این حیاط‌ها، ایوانچه­‌های ستون­دار و پرتزئینی قرار دارد و در جبهه­‌ی شمالی و جنوبی، اتاق‌های سه­‌دری در دو طبقه واقع شده‌­اند. بدین ترتیب سه‌­دری‌های واقع در دو سوی ایوان بزرگ جبهه­‌ی جنوبی بنا از دو سو به فضای باز پنجره دارند. در جبهه‌­ی شمالی حیاط، مهتابی نسبتاً وسیعی در میانه‌­ی نما واقع شده و فضای باز حیاط را گسترده‌­تر کرده است. در دو سوی نمای این جبهه نیز دو ایوانچه­‌ی ستون­دار قرار گرفته است. مهتابی از پشت به تالار خانه‌­ی دیگر مربوط است و در طرفین خود، دو هشتی ورودی دارد که از یکی از آنها می ­توان به حیاط خانه­ ی دیگر وارد شد.
بدین ترتیب می ­توان مهتابی را مفصل ارتباطی دو حیاط به شمار آورد. در جبهه­ ی شرقی نیز مجموعه ­ای متشکل از یک تالار و چهار اتاق سه ­دری وجود دارد که همه در امتداد یکدیگر قرار گرفته و به هم مربوطند. تالار میانه ­ی این جبهه، صلیبی ­شکل است و دو ایوانچه­ ی ستون­‌دار در مقابل سه ­دری‌های طرفین آن واقع شده ­اند.
نمای این جبهه از حیاط دارای نظام یک­ درمیان قوس‌های کوچک و بزرگ است. در جبهه‌­ی غربی بنا تنها دو ایوانچه‌ی ستون­‌دار در میانه‌­ی دیوار ساخته شده که به نوعی نمای جبهه­‌ی مقابل را تکرار می‌­کنند. به طور کلی، اصل تقارن در نماهای متقابل، در همه­‌ی اجزای بنا دیده می‌­شود. سطح نماهای داخلی حیاط اصلی خانه را با گچ­بری‌های بسیار ظریف آراسته­‌اند به طوری که در نظر هر بیننده و گردشگری بسیار باشکوه جلوه می­‌کند.
در زیر مهتابی جبهه­‌ی شمـالی خانه، سرداب بزرگ و در خور توجه‌ی وجود دارد که در شرایط آب­‌وهوایی گرم و خشک منطقه­‌ی کویری کاشان و خصوصاً در فصل تابستان، هوای لطیف و مطبوعی را برای نشیمن‌های ظهرگاهی ساکنان خانه فراهم می­‌آورد.
سرداب و زیرزمین، دارای سقف پرتزئین یزدی­کاری است و ستون‌های زیبایی در آن کار شده‌­اند. حیاط کوچکتر که حیاط بیرونی هم هست، فضای کوچکتری را شامل می‌­شود که دارای طاقنماها و ایوانچه‌­های زیبایی است. در جبهه­‌ی شرقی آن، یک پنج­دری با دو اتاق در طرفین آن طراحی شده است. در پشت بام این پنج­دری یک مهتابی با دیواره‌­های نماسازی­‌شده قرار دارد. در میانه‌­ی جبهه­‌ی غربی حیاط، یک مهتابی کشیده، بخش اعظم نمای این جبهه را در بر گرفته است و تالار خانه در پشت آن واقع است. به این ترتیب تالار اصلی از دو جهت به دو فضای مهتابی باز می­‌شود که یکی به حیاط بزرگ خانه و دیگری به حیاط کوچکتر مشرف است.
در کل خانه، چهل اتاق و چهار سرداب طراحی شده است که بنا به شرایط قرارگیری در حیاط‌های مختلف و درجه­‌ی اهمیت آنها، دارای تزئینات متفاوت و متنوعی هستند. قرینه­‌سازی و به‌­کارگیری پنجره­‌های بسیار زیبا و رنگین در نمای خارجی اتاق‌ها، ظاهری آراسته و دیدنی در فضای حیاط‌ها به وجود آورده است که باعث جذب هرچه‌­بیشتر بیننده می­‌شود.

تقسیم‌­بندی فضایی در پلان خانه
1. بخش اندرونی
شامل اتاق پنج­دری ساده در مرکز و دو حیاط در دو طرف آن است. همچنین سرداب‌هایی دارد که بادگیرها هوا را در آن جریان می­‌دهند. این بخش، محل سکونت خانواده­‌ی مرحوم طباطبایی بوده است.
اختلاف ارتفاع کف سرداب و گذر اصلی خیابان حدود 8 تا 10 متر است. چرا که هرچه این فضا بیشتر در دل زمین قرار گیرد، در تابستان خنک‌تر بوده و هوای مطبوع‌تری به همراه می‌­آورد. به واسطه‌­ی وجود بادگیر، سقف طاق ضربی، نوع مصالح به­‌کاررفته در بدنه‌­ی سرداب، دوجداره بودن بدنه و وجود حوض، بین زیرزمین و فضای بیرون حدود 15 تا 20 درجه اختلاف دما به وجود می­‌آید.

2. بخش بیرونی
شامل تالار بزرگ و اتاق شاه­نشین در مرکز با نورگیرها و پنجره­‌های مشبک رنگی و پنجره‌­های کناری دوجداره که عمودی باز و بسته می‌­شوند و در واقع از نوع پنجره­‌های ارسی هستند. اتاق دارای تزئینات نقاشی و آینه­‌کاری و گچ­بری‌های جالب توجه، از جمله پنجره‌­های مشبک گچی است که همچون پارچه‌­ی توری ظریفی به نظر می­‌رسد.
در دو طرف اتاق شاه­نشین اتاق‌های گوشواره بنا شده است. در جلوی اتاق شاه‌­نشین، ایوانی با آینه­‌کاری و گچ­بری‌های جالب توجه دیده می‌­شود.
در طرفین تالار بزرگ، دو حیاط خلوت و نورگیر به صورت قرینه‌­ی یکدیگر احداث شده است که دارای تابلوهای بدیع نقاشی هستند و از نفایس آثار هنری این دیار به شمار می‌­آیند. اسناد و قراین نشان می­دهد که هنرمند بزرگ و نقاش‌­باشی دربار ناصرالدین شاه قاجار، یعنی میرزا ابوالحسن غفاری، ملقب به صنیع‌­الملک، در ترسیم این نقاشی‌ها دست داشته است.

3. حیاط خدمه
این حیاط شامل اتاق‌های خدمه، زیرزمین خدمه، آشپزخانه و اصطبل زمستانی و تابستانی است که شماری از اتاق‌های خدمه از بین رفته است.
دو رشته قنات دولت‌­آبادی و نصرآبادی که در این منطقه گذر دارند، در قدیم آب خانه را تأمین می‌­کردند.

4. ورودی‌ها
این خانه به دلیل وجود حیاط‌های متعدد، دارای ورودی‌های مختلفی است. بنا در مجموع پنج درِ ورودی دارد. ورودی اصلی در قسمت هشتی به دو ورودی اندرونی و بیرونی تقسیم می­‌شود. علت پیچ­‌وخم راهروهای ورودی، شکست اختلاف ارتفاع و نداشتن دید مستقیم است. ورودی اصلی در گوشه‌­ی جنوب شرقی بنا واقع شده و ترکیبی از فضاهای متوالی است که سردر را به حیاط پیوند می­‌دهد.