علی‌اکبر صارمی از زبان امیر بانی‌مسعود (قسمت چهارم)
میدان شهداء مشهد به سال 1383 خورشیدی طی یک مسابقه‌ی ملّی به عنوان طرح برتر انتخاب شد. در برنامه‌ی کالبدیِ طرح اهدافی مد نظر بود که اهم آنها عبارتند از: «ساماندهی فعالیت‌های مغشوش و نابسامان کنونی؛ ایجاد میدانی مناسب برای حرکت سواره و پیاده‌ی ایمن و آسوده؛ تجدید ساختار فضایی و کالبدی میدان به‌مثابه یک فضای مدنی و فعال اصلی و عمده در شهر مشهد؛ به وجود آوردن سیمای شهری مطلوب و موزون با تأکید بر هویت شهری و خاطره‌ی شهروندی». صارمی در شرح پروژه در مورد مفاهیم به کار رفته در آن چنین می‌نویسد:
[…] نکته‌های اساسی در زمینه فرم‌ها و فضاهای به کار رفته در این مجموعه را به صورت کلی می‌توان در بخش‌های زیر خلاصه کرد:
دوره‌های خاصی از معماری گذشته ایران می‌تواند الگوی معماری امروز قرار گیرد. یکی از این دوره‌های درخشان معماری ایران، پیش از دوران صفویه و تا حدودی دورۀ سلجوقی است که همیشه مورد علاقۀ طراحان بوده و هست. معماری این دوره در ایران معماری بسیار ساده با فرم‌های خوانا و مصالح غالباً آجری می‌باشد در صورتیکه از دوران صفوی به بعد معماری ایران به صورت تزئینی درآمد و با انواع کاشی‌ها پوشانده شد. بنابراین طراحان پروژۀ مشهد الگوی معماری پیش از صفوی اینگونه مورد استفاده قرار گرفت که از فرم‌ها و فضاهای هندسی ساده و تا حدودی نرم استفاده نمایند.
برای رسیدن به اهداف فوق مجموعه‌های اطراف میدان پوشش یک‌دستی در جلوی ساختمان‌ها پیدا کرد که دارای انحنای خفیفی است که فضای میدان را به بهترین نحو تعریف و نیز سرپوشیده‌ای در جلوی مغازه‌های رو به میدان ایجاد خواهد کرد. البته میدان نقش‌جهان اصفهان علی‌رغم اینکه مربوط به دوران صفوی است ولی یکی از عالی‌ترین نمونه‌های طراحی میدان در جهان می‌باشد و میدان شهدای مشهد نیز با حرکتی موزون، الگوی اصیل خود را از میدان نقش جهان گرفته است. از سوی دیگر توسعۀ میدان به طرف تالار شهر از طریق ایجاد یک ایوان صورت می‌گیرد که توسط یک دروازه از میدان اصلی جدا شده است. فرم‌های ایجاد شده در این دروازه و همچنین در تالار شهر نیز از فرم‌های نرم معماری پیش از صفوی اخذ شده، به‌خصوص فضاهای پشت‌بام‌های معماری گذشته ایران که با تنوع و جذابیت بسیار همیشه برای ما منبع الهام بوده است. در این زمینه مراجعه به این منبع بی‌کران فرم و حجم می‌تواند همیشه معماری امروز را غنا بخشد. من‌باب مثال تجلی گنبدهای معماری ایران در پشت‌بام، غالباً متفاوت از فضای داخلی آن می‌باشد. فرم‌ها و هندسۀ به دست آمده در پشت این گنبدها، طاق‌ها در بام، هندسۀ غیررسمی و گاهی غیرمعمول دارند، مثلاً گنبد و ایوان مسجد جامع اصفهان در پشت‌بام دارای هندسۀ بسیار پیچیده‌ای است که الهام‌بخش طراحان پروژه می‌باشد. این فرم‌ها فراتر از اشکال معمولی هندسۀ کلاسیک اقلیدسی است و شباهت بسیار به تپه‌ها و برجستگی‌های صحراهای ایران دارد. یکی از فرم‌های فوق در فضای پیش ورودی تالار شهر مورد استفاده قرار گرفته و می‌تواند یادآور طبیعت ایران باشد. البته غالب اشکال استفاده شده در پروژه ملهم از فرم‌های سادۀ هندسی از قبیل مربع و مستطیل و ترکیب این‌هاست و فقط در موارد خاص از فرم‌های پیچیده‌تر استفاده شده است. در بدنۀ ساختمان‌های تجاری ورودی خیابان توحید به میدان و نیز در ادامۀ شروع خیابان شیرازی، با دیواره‌ای یکپارچه در دو طرف پوشانده شده که با قرارگیری حرم مطهر در راستای آن مدخل و دروازه‌ای برای ورود به میدان و حریم قدسی امام خواهد بود. مصالح به کار رفته در این مجموعه غالباً بتن عریان می‌باشد که می‌بایستی بسیار خوب و تمیز و خوش رنگ به کار رود. در درجۀ دوم از سنگ گرانیت به کار رفته در مقبرۀ نادر می‌باشد. همچنین در ورودی‌های اصلی و در دروازه‌های ورودی از نوعی کاشی یکدست با رنگ‌های خاص استفاده شد که می‌تواند در ترکیب با بتن به کار رود، در نقاط خاص و به صورت محدود از فلزاتی چون مس و آلومینیوم نیز استفاده شده است. (صارمی، 1383الف: 95-93)
در طرح پیشنهادی صارمی اهدافی همچون تلفیق و آشتی دادن امر خرید با اوقات فراغت و تفریح مد نظر قرار گرفته شده بود که این مفاهیم خود را در طراحی فضاهای باغ به خصوص در میدان مجموعه نشان می‌دهند، به طوری‌که در جای‌جای پروژه فضاهای تجاری در کنار فضاهای تفریحی و فرهنگی هماهنگ‌شده با فضای باز میدان طراحی شده‌اند.
پروژه‌ی مجموعه‌ی مسکونی زیتون که با عنوان فرعی «پروژه‌ی طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده‌ی شهر گنبد» نیز معروف است، طی مسابقه‌ای به سال 1384 خورشیدی به عنوان طرح برتر انتخاب گردید. پروژه‌ی مسکونی زیتون یکی از موفق‌ترین پروژه‌های اخیر صارمی است. تفاوت عمده‌ی پروژه‌ی مذکور با پروژه‌های قبلی صارمی، پیشتاز بودن فرم و اهداف آن است. می‌توان به جرأت این ادعا را داشت که این پروژه کمترین تعلق را به معماری گذشته‌ی ایران دارد و به نظر می‌رسد صارمی در انتهای میان‌‌سالگی خود، جرأت جوانی خویش را باز یافته و بدون هیچ قید و شرطی به معماری فکر می‌کند و آنچه برای او مهم است، معماری‌کردن است. جسارت او ستودنی است و به نظر می‌رسد همین جسارت اوست که هیئت داوران را مجاب نمود تا طرح وی را به عنوان طرح برتر انتخاب کنند. در شرح اهداف طراحی و ایده‌های طرح چنین آمده است:
با توجه به وضعیت زمین، آب و هوای منطقه و بادهای غالب، جایگزینی بناهای مسکونی و تجاری به نحوی انجام پذیرفت که بهترین جهات، متعلق به مجموعه‌های مسکونی باشد؛ بنابراین مجموعه‌های مسکونی به صورت دو بلوک مجزا طراحی شد به طوری‌که هر کدام امکان نورگیری از شمال و جنوب را داشته باشند؛ سعی گردید که جهت غرب کنترل گردد و حتی‌الامکان توفان‌های پاییزی به بنا صدمه وارد نکند؛ تاحد امکان جهات باد مساعد تابستان در نظر گرفته شد تا هنگام گرما و شرجی شدن هوا مشکل عمد‌ه‌ای برای ساکنین به وجود نیاید؛ فضاهای تجاری نیز به صورت دو بخش در نظر گرفته شده که یک بخش آن در کنار خیابان و به صورت ردیفی از مغازه‌ها در کنار هم قرار گرفته که نمای خیابان را به وجود می‌آورند. بخش دیگر به صورت مجموعۀ تجاری بسته طراحی شده که در سه طبقه شامل فروشگاه‌های مختلف می‌باشد؛ مجموعۀ مسکونی و تجاری طوری با هم ترکیب شده‌اند که حداکثر استفاده از زمین به عمل آید و در عین‌حال هر کدام دارای ورودی‌های جداگانه بوده و تداخل به وجود نیاید؛ با توجه به سطح بالای آب‌های زیرزمینی و عدم امکان ایجاد زیرزمین، در کل مجموعۀ مسکونی فقط حدود 5/1 متر در زیرِ زمین و 5/1 متر در روی زمین یک طبقه احداث شده که به پارکینگ و تأسیسات و انبار اختصاص داده شده است. این پارکینگ‌ها فقط برای آپارتمان‌های مسکونی در نظر گرفته می‌شود؛ حجم کل مجموعه به‌گونه‌ای است که محیط اطراف را چندان تحت تأثیر قرار نمی‌دهد و با توجه به تراکم بالای ساختمانی، از خیابان‌های اطراف حجم بنا به‌تدریج افزایش پیدا کرده و در نهایت به صورت دیوارۀ بلندی در کنار خیابان نمایان نمی‌شود. (صارمی، 1384: 41-40)
فرم طرح یادآور فرم‌های اکسپرسیونیستی است و به صورت تندیس‌گرا و یادمانی طراحی شده و این در حالی است که تا حدودی ملاحظات اقلیمی در شکل‌گیری روابط حجمی و نحوه‌ی شکل‌گیری آن در سایت تأثیرگذار بوده است، به طوری‌که انتخاب دو بلوک برای فضاهای مسکونی به لحاظ تدابیر اقلیمی و استفاده از نورگیری شمال و جنوب می‌باشد.
