نظــری بـر آثـار و آرای
مهرداد ایروانیان 

احسان طهماسبی

مهرداد ایروانیان متولد ۱۳۳۶ در شیراز است و تحصیلاتش را در دانشگاه یو. اس. ال. آمریکا به پایان رسانده است. وی پس از بازگشت به ایران، در اواخر دهه‌ی شصت خورشیدی فعالیت خود را با برگزاری چند نمایشگاه معماری آغاز کرد و از ابتدای دهه‌ی هفتاد به فعالیت حرفه‌ای معماری پرداخته است. وی در مقاطع زمانی پراکنده‌ای با دانشگاه آزاد اسلامی نیز همکاری داشته و دروسی مانند «آشنایی با معماری معاصر» و «طراحی معماری» را ارائه داده است. تألیفات وی مستمر و منسجم نبوده و بیشتر به یادداشت‌های کوتاه، شرح مختصر آثار، و مصاحبه‌ی دیگران با وی محدود می‌شود. شیوه‌ی گفتار ایروانیان پیچیده و خواندنِ نثر وی، به علت استفاده‌ی بسیار از کلمات غریب و غیرفارسی و نیز جملات پراکنده، دشوار است. با اینکه آثارش انتقادات فراوانی را در پی داشته، هنوز هم از معماران بسیار مشهور شیراز به شمار می‌رود و کارفرمایان از نام او به مثابه‌ی اعتبار ساختمان خود استفاده می‌کنند.
اندیشه‌ و آرای ایروانیان
ایروانیان گاهی به مناسبت ساخت اثری از وی، از دیدگاه‌هایش درباره‌ی معماری می‌نویسد. تعداد این نوشته‌ها کم‌شمار و اغلب محدود به نشریاتی است که به معرفی آثار معماری می‌پردازند. بخشی از اندیشه‌ها و آرای وی را در میان مصاحبه‌هایی که نشریات با او می‌کنند نیز می‌توان یافت. تشخیص خط فکری معمار بر اساس نوشته‌‌هایش دشوار می‌نماید که علت اصلی آن ناواضحی، گسستگی و پیچیدگی برخی جملات و واژه‌ها است.
از گفته‌های وی چنین برمی‌‌آید که اعتقاد چندانی به ارتباط یا هم‌بستگی میان پلان و حجم ندارد و طراحی عمودی را منطقی‌تر از طراحی افقی می‌داند.1 یکی از ویژگی‌هایی که ایروانیان مکرراً به وضعیت معماری امروز ایران نسبت می‌دهد، کم‌مایه یا بازاری بودنِ بسیاری از ساختمان‌ها است که با اصطلاح «کیچ»2 از آن‌ها یاد می‌کند.3 از آن‌جا که وی در طراحی پروژه‌های مسکونی به سطوح سفید و «مونوکروم»4 گرایش پیدا کرده، در توصیف نما و حجم «خانه شماره ۱۴» اصطلاحات غریبی را چون «سطوح پارانوئید»5، «مونوته‌ایسم سفید»6، «اقتصاد بر افق» و «اقتصاد سطوح» به کار برده است.7 همچنین هنگام صحبت در مورد یکی از ایده‌های خود در ساخت «رستوران هفت‌خوان» و «گالری تار و پود»، از علاقه‌ی ناخودآگاهش8 به گرایشی به نام «باستان‌شناسی صنعتی اولیه»9 می‌گوید.10 وی درباره‌ی باغ‌سازی ایرانی و طراحی منظر بر این عقیده است که نباید تنها بر محور اصلی و درختان بزرگ دو سوی آن تأکید کرد، بلکه می‌توان انبوهی از درختان کوچک‌تر را کنار یکدیگر قرار داد که آن را «حجم سبز» می‌نامد.11
معرفی آثار معمار
آثار معماری ایروانیان، از نظر مقیاس، به سه دسته‌ی فضای شهری، ساختمان‌ منفرد و مجموعه‌ی بنا تقسیم می‌شود. نخستین کارهای وی که به شهرتش انجامید، در مقیاس منظر شهری بود. «باغ بلند شیراز» در مجاورت بزرگراه شهید چمران، «بوستان خواجو» در کنار دروازه قرآن و آرامگاه خواجوی کرمانی و «پیاده‌رو باغ صفا» همگی در آغاز دهه‌ی هفتاد ساخته شده‌اند. مهم‌ترین آثار معماری وی در آغاز دهه‌ی هشتاد، خانه‌هایی است که طراحی و بر اجرای آن نظارت کرده است. تاکنون مدارک «خانه‌های شماره ۳، 10، 12و 14»، در نشریات منتشر شده است. در همین زمان، طراحی و بازسازی چند ساختمان اداری با کارفرمایان دولتی و خصوصی نیز به او سپرده شد که معروف‌ترین آن‌ها «ساختمان اداری شرکت گاز»، «اتاق بازرگانی شیراز»، «ساختمان اداری قطار شهری شیراز»، «گالری نساجی (موزه‌ی تار و پود)» و «ساختمان اداری شرکت سین» است. فعالیت‌های وی در اواخر دهه‌ی هشتاد و اوایل دهه‌ی نود بیشتر به طراحی مجموعه‌های تفریحی و گردشگری معطوف شده که «باغ نگارستان»، «مجموعه رستوران‌های هفت‌خوان»، «رستوران باغ راز» و «مجموعه تفریحی گردشگری سرزمین سبز» از آن جمله‌اند. این معمار چند پروژه‌ی طراحی دیگر نیز دارد که وضعیت ساخت آن‌ها مبهم باقی مانده است، مانند «پارک صدرا» و «طرح توسعه‌ی مجموعه‌ی حافظیه». در ادامه، چند اثر مهم وی را مفصل‌تر بررسی خواهیم کرد.
مهرداد ایروانیان با نخستین اثرش، «باغ بلند»، در آغاز دهه‌ی هفتاد به شهرت رسید. این بوستان به طول تقریبی سه کیلومتر در حاشیه‌ی بزرگراه شهید چمران، موازی با رودخانه‌ی خشک در سوی مقابل، برپا شده است. این اثر، به علت شکل خطی و باریک آن، بیشتر بر گذر تاکید دارد تا سکون. وی برای دست یافتن به این مقصود، مسیر را به چند منزل تقسیم کرده و عناصری مصنوع را برای آن طراحی کرده است. این کار با تغییر مصالح در کف و جداره‌ها، کولاژهای همگون و ناهمگون، و عناصر مجسمه‌وار صورت گرفته است.12
اثر دیگر معمار در مهم‌ترین جای شهر، یعنی دروازه قرآن، قرار گرفته و به علت وجودِ آرامگاه خواجوی کرمانی در آن، به «بوستان خواجو» شهرت یافته است. بخش غربی که چسبیده به دروازه قرآن است و آرامگاه را در برگرفته، جداره‌سازی مفصلی دارد و به صورت لایه - لایه از سنگ تراش‌خورده ساخته شده است. فضاهای اصلی مجموعه شامل چند مهتابی است که با پلکان‌هایی به یکدیگر متصل می‌شوند. به نظر می‌رسد که معمار قصد داشته است حال و هوای معماری باستانی فارس را در این بوستان به نمایش گذارد. در ضلع شرقی و آن‌سوی خیابان، محوطه‌سازی به صورت سکوهایی پلکانی است که در کنار آبنمایی قرار گرفته است. بالای آن هفت طاق دوازه مانند پیاپی دیده می‌‌شود که گشودگی‌شان هم‌جهت با دروازه قرآن است.13
شهرت ایروانیان در طراحی تک‌بناها با ساخت «خانه ی شماره ۳» آغاز شد. شاخص‌ترین ویژگی خانه استفاده از مصالح و عناصری است که با یکدیگر نه ترکیب، بلکه مونتاژ شده‌اند. یعنی هر کدام دارای ویژگی مستقلی‌اند و بدون آنکه الزاماً تناسبی با هم داشته باشند، کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. افزون بر این، کاربرد برخی عناصر در اینجا غریب می‌نماید مانند حضور تنه‌ی درخت و لوله‌ی فلزی و درِ زنگ‌زده‌ی خودرو در جداره‌ی بیرونی بنا. مصالح نما نیز متنوع‌اند و طیف متنوعی از مصالح طبیعی مانند سنگ و چوب تا مواد مصنوعی چون فلز، شیشه و بتن نمایان را در بر می‌گیرد.14
نخستین بنای اداری مشهور این معمار «ساختمان شرکت گاز» در شیراز است. در این‌جا نیز به نظر می‌رسد که هدف اصلی یک نماسازیِ نه‌چندان متعارف باشد. مصالح اصلی نما ورق و پروفیل فلزی و شیشه است که لوله‌های فلزی براق در میان آن‌ها در حرکت‌اند. حجم بنا چندان پیچیده نیست و مکعبی است که بخش‌هایی از آن جدا شده است. فضاهای پروژه، مستطیلی‌شکل‌ و به صورت خطی کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. حضور ورق و لوله‌های فلزی در فضای داخلی نیز پررنگ است. یک نمازخانه‌ی تقریباً مثلثی‌شکل نیز در کنار ساختمان اصلی و با فاصله از آن دیده می‌شود که شیوه طراحی و مصالح نمای آن دارای الگویی تقریباً مشابه است.15
کلیاتی درباره‌ی آثار معماری ایرونیان
در نگاه نخست شاید به نظر برسد که شیوه‌ی بیشتر کارهای ایروانیان به سوی ساختارشکنی گرایش دارد، اما با بررسی دقیق‌تر مشخص می‌شود که هر چند معمار دوست دارد از قالب‌های معمول ساخت‌وساز پیروی نکند، این ساختارشکنی به روش‌های استفاده از مصالح و عناصری در نما محدود می‌شود. یکی از نقدهایی که به وی وارد شده، این است که تلاشی که در ساخت نما و گاهی حجم دیده می‌شود، در طراحی پلان به چشم نمی‌خورد.16 نکته‌ی دیگر اینکه در شیوه‌ی کار ایروانیان در بیش از دو دهه تغییراتی ایجاد و گرایش به فناوری پیشرفته در کارهای متأخر جایگزین طبیعت در کارهای نخست شده است. در برخی آثار وی علاقه به مصالح و صورت‌های بومی نیز دیده می‌شود، مانند کاربرد آجر، سنگ لاشه و طاق و قوس که معمولاً در کارهایی به چشم می‌خورد که منظر شهری مهمی داشته‌اند. از دیگر ویژگی‌ها می‌توان به استفاده از مصالح به شکل خام و پرداخت‌نشده اشاره کرد، مانند بتن نمایان، ورق‌ها و میلگردهای فولادی رنگ نخورده و حتی زنگ‌زده، و چوب‌های خام.
نکته‌ی پایانی آن‌که ایروانیان معماری است متکی بر تجربه، به نظر می‌رسد که در هر کاری به دنبال آزمایش مسائلی در طراحی و ساخت است و در پروسه‌ی اجرای مصالح، روش‌هایی را می‌آزماید که ممکن است از آغاز پیش‌بینی نکرده باشد.

منابع
افشار نادری، کامران. «خانه شماره ۳، کار تازه‌ی مهرداد ایروانیان». در معمار، ش ۱۶ (بهار ۱۳۸۱)، ص 39- 28.
امتیاز، علی‌رضا. دومین کتاب معماران معاصر شیراز. شیراز: قلمکده، ۱۳۸۷.
ایروانیان، مهرداد. «باغ ایرانی». در معماری و ساختمان، ش ۳۵ (تابستان ۱۳۹۲)، ص 92- 88.
ایروانیان، مهرداد. «دو خانه در شیراز». در معمار، ش ۴۷ (بهمن و اسفند ۱۳۸۶)، ص 53- 50.
ایروانیان، مهرداد. «رویکرد پساصنعتی پیتر لانز». در منظر، ش ۱۶ (پاییز ۱۳۹۰)، ص 53- 52.
ایروانیان، مهرداد. «مقدمه». علیرضا امتیاز، دومین کتاب معماران معاصر شیراز، شیراز: قلمکده، ۱۳۸۷، ص 13- 12.
ایروانیان، مهرداد. «موزه‌ی نساجی، بخشی از طرح توسعه‌ی محوطه‌ی حافظیه». در معماری و شهرسازی، ش ۹۶ و ۹۷ (پاییز و زمستان ۱۳۸۸)، ص 31- 28.
دانشمیر، رضا. «مهرداد ایروانیان، بدیهه سرایی معماری». در معمار، ش ۷ (زمستان ۱۳۸۷)، ص 22- 10.
رزم‌آهنگ، نازنین. «گفتگو بدون سانسور، مهرداد ایروانیان». در طراح، ش ۱۱ (تابستان ۱۳۹۴)، ص 53- 44.
«چند کار از مهرداد ایروانیان»، در معمار، ش ۷۲ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۱)، ص 59- 51.
«ساختمان شرکت گاز و پارک صدرا در شیراز در گفتگو با مهرداد ایروانیان»، در معمار، ش ۲۴ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۳)، ص 49- 36.
یلدا، ترانه. «گفتگو با مهرداد ایروانیان». در معماری و شهرسازی، ش ۱۰۴ (پاییز ۱۳۹۰)، ص 83- 80.

1. «ساختمان شرکت گاز و پارک صدرا در شیراز در گفتگو با مهرداد ایروانیان»، ص ۴۱.
2. Kitsch
3. ایروانیان، «مقدمه»، ص ۱۲؛ رزم‌آهنگ، «گفتگو بدون سانسور، مهرداد ایروانیان»، ص ۵۱.
4. Monochrome
5. Paranoid
6. White Monotheism
7. امتیاز، دومین کتاب معماران معاصر شیراز، ص ۳۱.
8. Post-Apocalyptic
9. Neo Primitive
10. ترانه یلدا، «گفتگو با مهرداد ایروانیان»، ص ۸۳.
11. ایروانیان، «باغ ایرانی»، ص ۹۲.
12. نک: دانشمیر، «مهرداد ایروانیان، بدیهه سرایی معماری».
13. همان‌جا.
14. نک: افشار نادری، «خانه شماره ۳، کار تازه‌ی مهرداد ایروانیان».
15. نک: «ساختمان شرکت گاز و پارک صدرا در شیراز در گفتگو با مهرداد ایروانیان».
16. همان، ص ۳۶.

فهرست آثار معمار
۱. باغ بلند (۱۳۷۰) ، شیراز، در کنار بزرگراه شهید چمران؛
۲. بوستان خواجو (۱۳۷۲)، شیراز، در کنار دروازه قرآن؛
۳. پیاده‌رو باغ صفا (۱۳۷۴)، شیراز، در دوره ی قاجار، باغی به نام صفا در اینجا وجود داشته است؛
۴. خانه شماره ۳ (۱۳۷۸-۱۳۷۹)، شیراز؛
۵. ساختمان شرکت گاز (۱۳۸۲)، شیراز؛
۶. خانه شماره ۱۰ (۱۳۸۴-۱۳۸۶)، شیراز، شهر جدید صدرا؛
۷. خانه شماره ۱۲ (۱۳۸۵-۱۳۸۶)، شیراز؛
۸. خانه شماره ۱۴ (۱۳۸۳-۱۳۸۶)، شیراز؛
۹. گالری نساجی (موزه‌ی تار و پود) (۱۳۸۸)، شیراز؛ بازسازی ساختمان قدیمی اداری کارخانه‌ی نساجی؛
۱۰. ساختمان اداری سین (1390)، شیراز، بازسازی از مسکونی به اداری؛
۱۱. بوستان بعثت (باغ نگارستان) (1388)، شیراز، در امتداد باغ تاریخی عفیف‌آباد؛
۱۲. مجموعه رستوران‌های هفت‌خوان (۱۳۸۷-۱۳۹۰)، شیراز؛
۱۳. رستوران‌ باغ راز (۱۳۹۱)، شیراز؛
۱۴. مجمـوعه تفـریحـی گردشــگری سرزمیـن سبـــز (۱۳۸۷-۱۳۹۱)، شیراز، شهر جدید صدرا؛
۱۵. کافه گالری (ساختمان الف) (۱۳۹۲-۱۳۹۴)، شهر جدید صدرا، سرزمین سبز.