موقعیت بنا
ساختمان مهمان‌سرای عباسی در شرق مدرسه‌­ی چهارباغ و در جنوب بازارچه­‌ی هنر (بازارچه‌­ی بلند) واقع گردیده است و از شمال به خیابان آمادگاه و جبهه‌ی غربی خیابان باغ گلدسته محدود می‌گردد. این بنا در بافت تاریخی محور چهار باغ اصفهان واقع شده است.

تاریخچه­‌ی مهمانسرا
استواری و زیبایی از ویژگی‌های اصلی کاروانسراهای صفوی است و مشابهتی که کمابیش در ساختمانِ بیشتر آنها دیده می‌شود، این گمان را تقویت می‌کند که همه‌­ی آنها از روی طرحی نمونه ساخته شده‌اند. اگرچه گاهی تفاوت‌های اصلی در اجزای این بناها دیده می‌شود، اما عناصر عمده، همچون حیاط چهارگوش مرکزی با اتاق‌های یک یا دو طبقه در گرداگرد آن به صورت قرینه و صفه‌ها با ایوان‌های جلوی اتاق‌ها ویژگی مشترک بیشتر این کاروانسراهاست.
در بازسازی کاروانسرای مادرشاه کوشش شده است که شکل کلی آن محفوظ بماند و تنها تغییر ظاهری، درختکاری و آرایش صحن مرکزی آن به شکل باغ‌های اصیل ایرانی است. در آب و هوای کویری و نیمه کویری ایران، حیاط قلب تپنده­‌ی معماری است. فضایی باز و مفرح که طبیعت مهربان به کاشانه­‌ی ما می‌آورَد و آن را از خشکی و سرمای بیرون محفوظ می‌دارد.
کاروانسرای مادرشاه نیز همچون دیگر کاروانسراهای صفوی حیاطی مربع‌­شکل در میان دارد که طول هر ضلع آن هشتاد متر است. در نوسازی کاروانسرا این حیاط خاکی، باغی پرگل و گیاه گنجانده شده است که نهری به نام فرشادی از میان آن می‌گذرد. در هر ضلع حیاط، ایوانی قرار دارد که حجره‌های دو طبقه‌­ی سفید­رنگ در کنار آن صف کشیده‌اند.
ایوان شمالیِ کاروانسرا به بازارچه­‌ی شاهی و ایوان جنوبی به باغ فتح‌آباد باز می‌شد که امروز چیزی از آن برجای نیست. سادگی و استواری این بنا با فضایی دلگشا و آرام، شکوه و زیبایی میدان نقش جهان را به یاد می‌آورد که گوهری بازمانده از عهد صفوی است. در دوره‌های بعد کاروانسرای مادرشاه نیز، همچون بسیاری از بناهای دیگر متروک ماند و تنها در زمان حکومت ظل‌السلطان، یک بار تعمیر شد. سپس در دوره‌­ی معاصر از این بنا به عنوان آمادگاه پادگان اصفهان استفاده می‌شد که امروزه نام خیابان آمادگاه یادگار آن دوران است.
در سال 1336 شرکت سهامی بیمه­‌ی ایران گام پیش نهاد و با پیشنهاد آندره گدار (رئیس و مشاور اداره کل باستان‌شناسی) تبدیل کاروانسرا به مهمانسرا و طرح ساختمان را که بعداً مهمان‌سرای شاه‌عباس نامیده شد، تصویب کرد. با این کار، هم یک بنای ارزشمند تاریخی از انهدام نجات یافت، هم خاطره­‌ی کاربری نخستین آن، یعنی اقامتگاه مسافران و سیاحان، در شکل جدید مهمانسرا زنده ماند. اکنون، زمزمه­‌ی آب روان و الوان باغ‌های ایرانی، جلوه‌هایی از معماری پرشکوه ایران اسلامی، آثار هنری نشسته بر پیشانی دیوارها و ایوان‌های رفیع، چشم‌انداز گنبد فیروزه‌­ی پرنقش و نگار مهمانسرای عباسی را چنان در یاد و خاطره­‌ی میهمانان می‌نشاند که هرگز نمی‌توانند آن را فراموش کنند.
با خرید مقداری از زمین‌های اطراف از شهرداری اصفهان و خرید و پرداخت سرقفلی مغازه‌هایی که در بدنه­‌ی جنوبی کاروانسرا احداث شده بود، سرانجام در تابستان 1337 شمسی، عملیات ساخت مهمانسرا آغاز شد.
مرمت و بازسازی مهمانسرا
در بازسازی کاروانسرا دو هدف مد نظر قرار گرفت: حفظ اصالت نمای بیرونی، و تبدیل حجره‌های کاروانسرا به اتاق‌های مهمانسرا. نخست دیوارها و سقف‌ها بازسازی شد. سپس اجزای آسیب دیده، مهار و قالب‌بندی و خشت خام با آجر یا بتون جایگزین شد. اکنون در اتاق‌های مجلل سمت شمالی، نمونه‌­ی کامل و تقریباً دست نخورده‌­ی دیوارهای قطور و تاق ضربی‌های مشهور به تاق و چشمه و تاقچه و رَف­‌های سیصد سال پیش را می‌توان مشاهده کرد. در بازسازی، کوشش شده است که درها و پنجره‌ها، اسلوب و چهره­‌ی پیشین خود را حفظ کند.
در روند بازسازی، تنگناهایی هم وجود داشت که از آن میانْ نبود پشتوانه­‌ی مالی، ناتوانی پیمانکار و تغییر مدیریت دست به دست هم دادند و به ناچار در سال 1341 کار تعطیل شد. تا این زمان فقط سی و شش اتاق ضلع غربی ساخته شده بود. پس از دو سال توقف، در اوایل سال 1344، دو پیمانکار جدید ادامه‌­ی کار را به عهده گرفتند: شرکت جنرال تکنیک برای کارهای تأسیساتی و شرکت دشت برای کارهای ساختمان. سرانجام ساختمان جدید با اتاق‌ها و سرسراها و باغ مهمانسرا با غرفه‌های اطراف آن، به شکل کنونی آماده بهره‌برداری شد. اما اینکه چنین بنایی را چگونه باید آراست، هنوز روشن نبود. در آغاز قرار بود فقط باغ مهمانسرا اصالت خود را حفظ کند و قسمت‌های دیگر، شکل یک بنای ساده و امروزی را داشته باشد. اما هر چه کار پیش می‌رفت این اندیشه قوت می‌گرفت که در قسمت‌های نوساز نیز از آذین‌ها و طرح‌های اصیل ایرانی استفاده شود.
سرانجام همه­‌ی طرح‌های پیشین کنار گذاشته شد و آرایش داخلی بنا چنان طراحی شد که بیانگر جلوه‌های اصیل ایرانی باشد. از میان طرح‌های ارائه شده، طرح شادروان استاد بهادری (رئیس هنرستان هنرهای زیبای اصفهان) از همه چشمگیرتر بود، اما اجرای آن طرح، دگرگونی‌های کلی ساختمان اصلی مهمانسرا و هزینه‌های گزاف و صرف زمانی طولانی می‌طلبید.
سرانجام، مهندس مهدی ابراهیمیان برای تهیه­‌ی طرح آرایش فضای داخلی مهمانسرا و اجرای آن انتخاب شد. وی، هم با شیوه‌های گوناگون هنرهای اصیل ایرانی آشنایی داشت و هم از شور و شوق فراوان برای زنده کردن هنرهای متنوع ایرانی برخوردار بود. آشنایی ایشان با بسیاری از هنرمندان اصفهانی که در آن زمان به دلیل نبودن زمینه‌­ی فعّالیت مساعد، کم‌کم گوشه می‌گرفتند، نیز عامل دیگری در این انتخاب بود. سرانجام گروهی متشکل از 150 نفر از طراحان و نقش‌پردازان و گچبران و مشبک‌سازان و آئینه‌کاران، که بعدها عنوان گروه هنری مهر را برای خود برگزیدند، کار تزئین مهمانسرا را از اوایل تابستان 1345 آغاز کرد و تا آخر همان سال به پایان رسانید. علاوه بر این، در اجرای این طرح، جوانان و هنرآموزان تازه‌کار نیز عملاً آموزش داده شدند.
اداره­ی چنین مهمانسرایی نیز از حساسیت ویژه‌ای برخوردار بود. برای این کار، پس از مطالعه و دقت فراوان، گروه هتلداری نگرسکو (Negresco Hotels) از فرانسه انتخاب شد، که از مهر سال 1344 به مدت دو سال این مسئولیت را عهده‌دار بود. از آن پس مدیریت مهمانسرا به مدیران ایرانی سپرده شد. این مدیران بیشتر از میان کارمندان عالی­‌رتبه‌­ی شرکت بیمه­‌ی ایران انتخاب می‌شدند. در سال 1351، شرکت بیمه­‌ی ایران تصمیم به توسعه­‌ی مهمانسرا گرفت. این توسعه تنها از جانب شرق امکان‌پذیر بود. بنابراین با خرید 11500 متر مربع زمین کناره­‌ی ضلع شرقی، بخش ضمیمه­‌ی مهمانسرا، که می‌توان آن را مهمانسرایی مستقل و مجهز دانست، با 80 اتاق، سرسرای ورودی، رستوران، تالار سخنرانی بزرگ و تمامی امکانات یک مهمانسرا ساخته شد. اینجا هم کار آراستن دیوارها و سقف‌ها به مهندس ابراهیمیان سپرده شد. تزئینات داخلی مهمانسرای عباسی از چنان کیفیتی برخوردار است که هر بخش آن توصیفی جداگانه می‌طلبد.
مشخصات بنا
این بنا، در اصل مرمت شده‌ی کاروانسرای مادرشاه است که به دوران صفوی تعلّق دارد و در دوران پهلوی دوم مرمت و گسترش یافته است. این مهمانسرا شامل چهار طبقه، به ­علاوه­‌ی یک طبقه زیر زمین می‌باشد که قدمت دو طبقه‌ی آن به عصر صفوی و بقیه به دوران پهلوی دوم بازمی‌گردد. این مهمانسرای پنج ستاره، شامل 225 اتاق، آپارتمان و سوئیت است و ویژگی کم‌نظیر آن، حیاطی است که محیطی آرام و جذاب را برای میهمانان به وجود می‌آورد.
این مجموعه دارای نمای افقی و کشیده می‌باشد و نمای نسبتاً یکنواخت آن در ورودی اصلی مجموعه، با یک سقف مسطح پیش آمده، سه پله در جلوی ورودی و دو صفحه‌ی مواج با پوششی از آجرهای معرق با رنگ‌های کرم، آبی، قهوه‌ای و زرد تغییر می‌نماید.
در قسمت شرقی نمای جنوبی مجموعه، ورودی تالار عباسی قرار دارد که یکنواختی نمای مجموعه را هم از نظر فرم و هم از نظر مصالح دچار دگرگونی می‌نماید. نمای شرقی مجموعه به علّت قرارگیری فرم منشوری تالار، شکل مثلثی به خود گرفته و در ادامه‌ی آن، در شمال این نما، فرم‌های شکسته‌ی اتاق‌های شرقی مهمانسرا به نوعی با حجم مذکور در تعامل می‌باشند. نماهای حیاط مرکزی مجموعه مرمت شده‌اند که به همان صورت نمای دوره صفوی باقی مانده‌اند و نمای حیاط جدید با نماهای بیرونی بنا هماهنگ می‌باشد.

مصالح و سازه
این بنا به دلیل توسعه در دوره‌های مختلف دارای تنوع سازه و مصالح می‌باشد. مصالح به کار رفته در نماها، آجرنما می‌باشد و در برخی نقاط به عنوان خاطره و تزئین، کاشی معرق به کار گرفته شده است. ولی مصالح نمای حیاط قدیمی از آجر 5 سانتی با بندکشی سفید است و لچکی بالای قوس‌ها با کاشیکاری تزئین شده است. از نظر سازه نیز بنا دارای دو نوع سازه می‌باشد: یکی سازه‌ی تاق و چشمه‌ای که بنای قدیمی به کار رفته و به دلیل اضافه شدن طبقات در دوران معاصر با تیر و ستون تقویت شده است؛ دیگر، سازه‌ی بتنی که در احداث بناهای الحاقی به مجموعه به کار رفته است.

تشریح معماری فضاهای مجموعه
مجموعه شامل دو مهمانسرا است که می‌توانند به صورت کاملاً مجزا عمل نمایند. طبقه‌ی زیرین شامل فضاهای خدماتی و پارکینگ مجموعه است و طبقه‌ی همکف به فضاهای عمومی اختصاص یافته است. در مهمانسرای دوره­‌ی صفوی، طبقه‌ی اول به فضاهایی نظیر رستوران، سالن اجتماعات، موزه و تعدادی سوییت اختصاص دارد که سوییت‌ها به لحاظ تزئینات در نوع خود کم‌نظیر هستند. طبقات بالاتر، اتاق‌های مهمانسرا و فضاهای مورد نیاز آنها را دربرگرفته‌اند. اما در مهمانسرای الحاقی دوره‌ی پهلوی، طبقه‌ی اوّل و دوّمْ اتاق‌های هتل را شامل شده‌ و طبقه‌ی زیرین چند تالار را از جمله تالار فیرزوه در خود جای داده است.

منبع:
رضانور، بختیار. مهمانسرای عباسی، موزه­‌ی درون موزه. تهران: انتشارات شرکت سهامی بیمه­‌ی ایران، چاپ اول، 1375.