مرکز فناوری اطلاعات باهن، دانشگاه تورنتو، 2002 تورنتو، اُنتاریو، کانادا
خانه‌‌‌ی بروجردی‌های کاشانمعماری خانههای مسکونی در اقلیم کویری ایران
مرضیه طبائیان (عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان اصفهان و پژوهشگر دوره‌ی دکتری معماری دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات تهران )
مقدمه
سرزمین بزرگ ایران به دلیل تنوع فراوان آب‌‌‌وهوایی و اقلیم‌های گوناگون، همواره در طول حیات خود ارائه‌‌‌دهنده‌‌‌ی معماری خاص و ممتازی بوده است. ویژگی‌های جغرافیایی و آب‌‌‌وهوایی باعث تقسیم‌‌‌بندی‌های معماری و گونه‌‌‌های مختلف الگوهای ساخت‌‌‌وساز شده است. با توجه به این مسائل، نوع ساخت و ساز و روش‌های اجرایی، مصالح و نوع پوشش‌ها و حتی تزئینات و آرایه‌‌‌های ساختمانی، به شکل‌های متنوعی حاصل شده است.
سازندگان بناها با شناخت ویژگی‌های خاص محلی و جغرافیایی، فضاهای مسکونی را به گونه‌‌‌ای طراحی کرده‌‌‌اند که هر نوع ارتباط مستقیم با عوامل نامساعد جغرافیایی از میان رفته و محیطی امن برای اهل خانه فراهم شده است.
هدف این نوشتار، بررسی ویژگی‌های معماری متناسب با اقلیم کویری ایران است و این که چه ویژگی‌ها و خصوصیاتی در نوع طراحی معماری مسکن لحاظ شده و موجب متمایز شدن کیفیت این فضاها شده است.
اقلیم گرم و خشک در ایران
«در این اقلیم که اکثر مناطق فلات مرکزی ایران را شامل می‌‌‌شود، هوا خشک بوده و آب و هوای استوایی بر آن حاکم است. جریان وزش بادها از جنوب غربی و شمال غربی، موجب از میان رفتن رطوبت هوا و بروز خشکی آن می‌‌‌شود. تابش مستقیم آفتاب در این مناطق، شدید بوده و در سطوح افقی 700 تا 800 کیلوکالری در ساعت در متر مربع تولید می‌‌‌کند. این میزان با افزوده شدن اشعه‌‌‌ی آفتابِ منعکس‌‌‌شده از سطوح لم‌‌‌یزرع زمین، باز هم افزایش می‌‌‌یابد.» (کسمائی، 59).
برای مثال، شهرهای تهران، مشهد، اصفهان، شیراز، کاشان، یزد و زاهدان، از مناطق بیابانی و نیمه‌‌‌بیابانی هستند که در این گستره‌‌‌ی آب‌‌‌وهوایی قرار داشته و تمهیدات خاصی در طراحی فضاهای ساختمانی در معماری سنتی آنها لحاظ شده است.
ویژگی‌های معماری بومی مناطق کویری ایران
به طور کلی، ساختمان‌های این گونه مناطق با مصالحی از قبیل خشت خام و گِل که ظرفیت حرارتی بالایی دارند بنا شده‌‌‌اند. در مناطقی که شرایط آب‌‌‌وهوایی بسیار حاد است، کوشش شده تا با قرار دادن خانه‌‌‌ها در دل تپه‌‌‌ها یا زیر زمین، زمان تبخیر را به بی‌‌‌نهایت رسانده و بدین شکل از شرایط گرمایی متعادل عمق زمین بهره‌‌‌گیری کنند. پلان ساختمانها، متراکم و فشرده است و کوشش شده سطح خارجی ساختمان، تا آنجا که ممکن است، نسبت به حجم آن کم باشد. این تراکم و فشردگی خانه‌‌‌ها میزان تبادل حرارت از طریق جداره‌‌‌های خارجی ساختمان را چه در تابستان و چه در زمستان، به حداقل رسانده است و در نتیجه از نفوذ حرارت به داخل ساختمان در تابستان و اتلاف حرارتی در زمستان به شکل قابل‌‌‌ملاحظه‌‌‌ای جلوگیری می‌‌‌کند.
معمولاً ساختمانها در بافت‌های به‌‌‌هم‌‌‌فشرده، و محلات به صورت متراکم بنا می‌‌‌شوند تا بیشترین سایه‌‌‌ی ممکن بر سطوح خارجی به وجود آید و رهگذران در گذرها و کوچه‌‌‌ها از سایه بهره برند.
به لحاظ نوع پوشش سقف‌ها، به دلیل کمبود بارندگی، سقف بناها به صورت خرپشته، طاق یا گنبد و بدون استفاده از مصالح اسکلت فلزی و بیشتر به صورت خشت و گل ساخته می‌‌‌شد.
از نظر نماسازی، عموماً پوشش خارجی نمای ساختمانها را سفیدکاری می‌‌‌کردند تا حرارت ایجادشده در اثر تابش آفتاب بر سطوح دیوارها کاهش یابد.
تعداد و مساحت پنجره‌‌‌های ساختمان در این گونه مناطق به حداقل ممکن کاهش داده شده و به منظور جلوگیری از نفوذ اشعه‌‌‌ی منعکس‌‌‌شده از سطح زمین اطراف، پنجره‌‌‌ها در بخش‌های فوقانی دیوارها نصب شده‌‌‌اند.
استفاده از حیاط‌های مرکزی و داخلی که عموماً مشجرند، و معطوف ساختن تمامی فضاها به بخش مرکزی، از عمده‌‌‌ترین مشخصات معماری مسکونی در این مناطق است. حیاط‌های داخلی شامل درخت، حوض و سطوح گیاه‌‌‌کاری‌‌‌شده هستند. این عوامل از مؤثرترین شرایط ایجاد رطوبت هستند که در مناطق خشک دارای اهمیت فراوان است.
در این نوع معماری، اتاق‌ها فقط به حیاط باز می‌‌‌شوند و در برابر باد، طوفان شن، گرمای شدید بیرون و همچنین بادهای سرد زمستانی در امان هستند.
به لحاظ قرارگیری، جهت استقرار ساختمانها در این مناطق، جنوبی یا جنوب شرقی است. این جهت از نظر کنترل و به حداقل رساندن نفوذ گرمای ناشی از تابش آفتاب در بعدازظهر به درون ساختمان، مناسب‌ترین جهت است.
درونگرایی در معماری مسکونی ایران
در ابتدا بهتر است واژه‌‌‌ی درونگرایی به لحاظ لغوی مورد بررسی قرار گیرد تا منظور از آن در گونه‌‌‌های معماری ایرانی روشنتر شود.
«این واژه قبل از آنکه رنگ معماری به خود بگیرد، از دیدگاه اخلاقی و عرفانی نیز در برگیرنده‌‌‌ی معانی و مفاهیمی می‌‌‌باشد. تودار بودن، گرایش به حالت درونی و پرهیز از نشان دادن آن حالات به صورت تظاهر، بعضی از معانی آن می‌‌‌باشد.
بحث نپرداختن به ظاهر و در عوض، کار بر روی درون و حالات درونی، از طرف بعضی از کارآشنایان به مباحث معماری، به داخل این عرصه نیز کشانده شده است تا جایی که معماری ایران را از این نظر که در نمای بیرون آن و در گذرهای پرپیچ‌‌‌وخم چیزی جز خشت و گل دیده نمی‌‌‌شود، ولی در داخل دنیایی پر از کار و زیبایی دارد، درونگرا نامیده‌‌‌اند» (معماریان، 12).
اصول کلی رعایت‌‌‌شده در معماری اقلیم کویری (کسمائی، 170)
نوع اقلیم: گرم و خشک محل استقرار: رو و زیر زمین
نوع مصالح: دارای ظرفیت حرارتی بالا نوع پلان: فشرده
نوع بام: طاق و گنبد جهت استقرار: جنوب و جنوب شرقی
نوع رنگ نما: روشن و سفید
ویژگی‌های معماری خانههای درونگرا
ویژگی‌های خانههای درونگرا را می‌‌‌توان به ترتیب زیر معرفی کرد:
1. نداشتن ارتباط بصری مستقیم فضـاهای داخل با فضاهای شهری و محله‌‌‌ای بیرون خود؛
2. سازماندهی فضاهای مختلف آن، با عناصری مانند حیاط یا صفحات سرپوشیده، به نحوی که روزن‌ها و بازشوها به سوی این عناصر باز شوند؛
3. حفظ امنیت جانی و مالی خانواده در برابر حمله‌‌‌ی غارتگران با ایجاد محیطی بسته و دیوارهای بلند پیرامون آن که منفذ و راهی به بیرون ندارد؛
4. ایجاد فضای سرسبز و خرم با حوض آب در شکل‌های مختلف آن و استفاده از حیاط به عنوان منظری زیبا برای ساکنان داخل اتاق‌ها یا فضاهایی چون تالار، صفه و نشیمنگاهی برای عصر و غروب گرم مناطق کویری
عکاس: ارسیا سروش‌فر
فرم ساختمان‌های مسکونی در اقلیم کویری
در بخش‌های پیشین مشخص شد که فرم غالب در طراحی فضاهای مسکونی کویری، استفاده از الگوی حیاط مرکزی است، یعنی فرم مکعب‌‌‌شکلی که حفره‌‌‌ای به نام حیاط از آن خارج شده است. پلان ساختمان به فرم آزاد، ولی معطوف به درون طراحی می‌‌‌شود. این فرم از دوران پیش از تاریخ تاکنون، نه تنها در مناطق داخلی ایران، بلکه در بسیاری از نواحی خشک خاورمیانه تکرار شده است. «ساختمان‌های حیاط دار قدیمی بهترین فرم و ترکیب ممکن اجزای یک ساختمان برای تعدیل اقلیم به شمار می‌‌‌روند. اتاقهای این گونه منازل که فقط به داخل حیاط باز می‌‌‌شوند، در برابر سرمای زمستان، باد و طوفان شن حفاظت می‌‌‌شوند. در زمستان اتاقهای رو به جنوب و در تابستان اتاقهای رو به شمال این مجموعه‌‌‌ها مورد استفاده قرار گرفته و بدین ترتیب، محل زندگی نیز با اقلیم هماهنگ می‌‌‌گردد. حیاط‌های داخلی که شامل درخت، حوض و سطوح سبز هستند، یکی از مؤثرترین عوامل ایجاد رطوبت در هوای خشک می‌‌‌باشند. در نتیجه در روز هنگامی که هوای خارجی و شدت تابش آفتاب به حداکثر می‌‌‌رسد، هوای داخل ساختمان نسبتاً متعادل خواهد ماند» (کسمائی، 211).
در مناطقی که همیشه طوفان شن و گرد و غبار وجود دارد، ساختمان‌هایی که بر روی پیلوتی قرار گرفته‌‌‌اند، مقدار بسیار کمی از گردوغبار و شن موجود در هوا را دریافت می‌‌‌کنند. چون معمولاً در ارتفاع بیش از 10 متر، میزان شن موجود در هوا به شدت کاهش می‌‌‌یابد.
منابع و مآخذ
1. کسمائی، مرتضی. اقلیم و معماری. تهران: انتشارات شرکت خانه‌‌‌سازی ایران، 1372.
2. معماریان، غلامحسین. آشنایی با معماری مسکونی ایرانی، گونه‌‌‌شناسی درونگرا. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران، 1384.
مطالب مرتبط
