روستای تاریخی و متروکه‌ی اشین (عشین)
اثر مژگان باقری
شرح و مبانی نظری طرح مرمت و احیای روستای تاریخی و متروکه‌ی اشین (عشین)
اشین یکی از روستاهای حاشیه‌ی کویر مرکزی ایران و از آبادی‌های صاحب نام و متروک مانده‌ی انارک می‌باشد که با معماری ارگانیک خود، دارای ارزشی منحصربه‌فرد است. این آبادی که در مسیر جاده‌ی ابریشم راه ارتباطی جنوب را با دامنه‌ی شمالی برقرار می‌کرده به‌واسطه گسترش شهرنشینی حدود 40 سال بود که متروک شده و در حال نابودی بود.
اشین با قرارگیری بر پهنه‌ی کویری ایران مرکزی با ارتفاع 1380 متر از سطح دریا بر روی تپه‌ای به ارتفاع حدودا 30 متر در کنار سه چشمه‌ی آب روان شکل گرفته است. روستا واقع در 250 کیلومتری مرکز استان اصفهان، 115 کیلومتری شهرستان نایین می‌باشد و از نزدیکترین مراکز شهری (انارک) 50 کیلومتر فاصله دارد. این روستا بدون هیچگونه زیرساخت و تکنولوژی در دل بیابان و بر انتهایی‌ترین بخش از ارتفاعات منطقه با تسلط به تمامی دشت‌های اطراف واقع است.
عشق فراوان به زادگاه اجدادیم زمانی که در حال تحصیل در رشته‌ی مورد علاقه‌ام “معماری” بودم با شدت گرفتن روند تخریب قلعه‌ی باستانی در سال 87 مقارن شد، برای حفاظت از آن و جلب توجه سازمان میراث فرهنگی لازم بود در صورت ارزشمند بودن اثر در فهرست آثار ملی به ثبت برسد، لذا همزمان با پیگیری برای ثبت قلعه و حمام، اخذ مجوزات و عملیات اجرایی احیای روستا آغاز شد. درصد تخریب روستا پیش از اجرای طرح، بسیار بالا بود و بیش از 80 درصد گنبدها و 50 درصد دیوارها فرو ریخته بود. انجام فرایندهای اداری و نیز عملیات مرمت و بازسازی با سرمایه‌گذاری و انگیزه کاملا شخصی در فاصله 250 کیلومتری محل سکونتم، برای من به عنوان دختری جوان، به واقع آکنده از چالش بود. عدم وجود زیرساخت‌های تکنولوژی و همچنین اصرار بر حفظ اصالت بافت تاریخی روستا به عنوان الویت نخست، سرعت پیشرفت فیزیکی را کاهش و هزینه‌ها را افزایش می‌داد اما انگیزه‌ای قوی و علاقه‌ای وافر به نجات این سرزمین تاریخی مرا به پیش می‌راند.
بافت ارگانیک و منحصربفردِ روستای اشین با غنای تاریخی و ارزش‌های معماری‌اش درگیر به تاریخ پیوستن و فراموش شدن بود و مهمترین هدف و پیامدهای این پروژه تلاشی بوده است برای حفاظت از این روستای تاریخی دور از دسترس پیش از نابودی کامل آن؛ چراکه آنجا دیگر جریانی از زندگی وجود نداشت که بتواند آن میراث را ببیند یا در بطنش زندگی کرده تا بدین وسیله حفاظتش کند، لذا پس از 40 سال متروکه بودن روستا راهی و حتی هیچ همراهی نبود غیر از دلسوزی‌های منِ معمار که آسیب این ویرانی و فراموشی را بر تنِ نسل‌های آینده می‌دیدم و همراهی مادرم که با هزینه‌های کاملا شخصی ستونی استوار شدیم برای حفظ این میراث.
واقع شدن اشین در موقعیت امروزی‌اش با فاصله‌ی زیاد از مراکز تمدنی، همچنین متروکه بودن روستا در ابتدا برای کار محفاظت و احیای روستا پیچیدگی‌ها و شرایط خاصی را ایجاد می‌کرد. سختی کار در اشین چندین برابر محیط‌های شهری بود و بی‌بهرگی‌اش از تکنولوژی، صنعت و تاسیسات موجب فرار بسیاری از کارگران برای فعالیت‌های مرمتی شد و به همین دلیل مرمت اولیه برای 5 خانه روستایی در اشین که به مدت دو سال به اتمام رسید بسیار زمان‌بر و هزینه‌بر شد. شرایط اجتماعی برای انجام چنین فعالیتی در محیطی دور از اجتماع و مدنیت برای ما که دو خانم بودیم هم تبعات و سختی‌های فراوانی را در بر داشته و شرایط کار کردن با کارگران در آن محیط دورافتاده را بسیار سخت می‌نمود. تامین نیروی انسانی برای کار در آن محیط و تامین مواد و مصالح، حمل آب و استمرار فعالیت پس از آنکه بعد از دو سال در فاز اول احیا به نتیجه رسید با حضور یکی از افراد پیر محلی در اشین و جبهه‌گیری‌اش نسبت به حفاظت از ارزش‌های تاریخی روستا مانع و دغدغه‌ای تازه ایجاد کرد. سه سال بعد مرمت خانه‌هایی که اندکی از دیوارشان باقی بود و یا قسمتی از گنبدشان همچنان استوار بود حساسیت جدیدی پیش روی پروژه گشود: آن موقع دشوارترین کار یافتن استاد کار ماهر، کسانی که بتوانند خشت بزنند و آموزش آنها و در نهایت احیای خانه با احیای شیوه‌های منسوخ شده طاق‌زنی بود اما چنانکه گذشت و با هدف متعالی محافظتی در بازپیرایی اشین با همان اصالتی که داشته است موفق شدیم که تا این لحظه علیرغم شرایط دشوار و پیچیدگی‌های موجود، پیوستگی تاریخی و سازگاری اصول مرمتی با محیط اولیه را حفظ کنیم و در عین حال تمایز بین مرمت امروز و موجودیت دیروز را نیز نشان دهیم.
به طور خلاصه ما در این پروژه چند هدف مهم را دنبال کرده ایم:
1.حفاظت از منابع میراث فرهنگی روستا در بخش فراموش شده‌ی ایران مرکزی.
2.حمایت از هویت تاریخی، معماری و فرهنگی روستا در مقابل یکنواختی ناشی از توسعه‌ی مدرنِ عصر حاضر.
3.احیای سامانه‌ی زیستیِ خودکفا و ارزشمند روستایی با اهمیت در ادوار تاریخی.
4.احیای جریان زندگی در روستا با تکیه بر هویت جامع آن، بجای تاکید بر احیای موزه‌ای به واسطه‌ی مرمت تک آثار شاخص روستا.
5.درگیر نمودن جامعه‌ی محلی در مراقبت، معرفی و حفظ بستر طبیعی و تاریخی منطقه.
6.ایجاد بستر حفاظت و توسعه‌ی پایدار به جهت بازیابی ارزش‌ها و سامانه‌ی زیستی روستا.
مهمترین اقدامات انجام گرفته برای رسیدن به اهداف مذکور شامل مراحل زیر بوده است:
1.تکمیل پرونده و ثبت آثار با ارزش و شاخص روستا در فهرست آثار ملی
2.اخذ مجوز مرمت و احیا با رویکرد گردشگری بر روستای متروکه اشین
3.توجیه دلایل انجام کار و بازده آن در قالب طرحی کلی برای سازمان میراث فرهنگی، تایید و تصویب طرح مذکور
4.پلاک‌بندی خانه‌های متروکه و یافتن وارثین و مالکین آن خانه‌ها برای آغاز عملیات اجرایی
5.آغاز عملیات اجرایی با مرمت زمان‌بر و هزینه‌بر چند واحد روستایی در فاز اول احیا که به مدت دو سال به طول انجامید!
6.گردشگرپذیر کردن روستا علیرغم محدودیت‌های موجود به عنوان یک اکولوژ روستایی
7.مرمت 15 خانه‌ی روستایی با رعایت اصالت و هویت جامع روستا
8.ایجاد انگیزه برای بازگشت مردم محلی و بازسازی خانه‌هایشان که منجر به زنده شدن بیش از یک سوم از بافت روستایی گردید.
در واقع حفاظت فعال و مستمرمان در احیای اشین در پاییز سال 96 باعث ایجاد انگیزه و مشارکت بیشتر مردم محلی برای مرمت و احیا خانه‌هایشان شد چنانکه از آن زمان تا کنون 9 خانه توسط افراد بومی احیا گشته است. همچنین در سال 96 و با مشارکت مردم محلی بیش از 12 هزار خشت گلی در اشین تولید شد.
پس از تکمیل بخش سوم مرمت برای 5 خانه‌ی دیگر روستایی دیگر و بخشی از مشاعات روستا اکنون بیش از یک سوم از بافت روستا مرمت و احیا شده است. احیای کالبدی، تاریخی و فرهنگی روستا اکنون زمینه‌ای را برای پرداختن جهت مرمت و باز زنده‌سازی قلعه و حمام فراهم آورده است که پس از آن با احیا کامل باغات روستا، سامانه‌ی خودکفای زیستی روستا به عنوان واحه‌ای در دل کویر احیا می‌گردد همان چیزی که موجب تضمین جریان دوباره‌ی حیات به واسطه‌ی احیای نقش‌های اصلی روستا به شیوه‌ای نوین خواهد بود.
ارزش‌های محیطی روستا که به‌شدت متاثر از محیط جغرافیایی‌اش بوده است، با فنون ساختمانی، مصالح مورد استفاده و جزئیات اجرایی؛ حاکی از یک ارتباط بسیار قوی بین انسان و محیط است که تحت عنوان دست ساخته بشر در این بافت به نمایش در آمده است و برای انتقال صحیحش به نسل‌های آینده لازم بود که دقیقا به همان شیوه و با همان اصالت حفظ گردند. لذا شیوه و فلسفه‌ی حفاظتی ما برگرفته و مبنی بر نیازهای حفاظتی روستا (از معرفی فرهنگی میراث ملموس و ناملموس روستا تا احیای کالبدی آن)، حساسیت بر حفظ عینی مجموعه‌ی روستا و مفاهیم مرتبط با آن، ایجاد فرصت مشارکت برای افراد وابسته به مکان، حفظ اعتبار و اصالت روستا، همچنین رویکرد حفاظتی مبتنی بر ساختار، کاربری، ارتباطات و مفاهیم موجود که به واسطه‌ی احترام و برخورد احتیاط آمیز نسبت به تغییرات صورت گرفته است، می‌باشد که کاملا منطبق بر مفادی از منشورهای بورا، ونیز، نارا و حفاظت از میراث ساخته شده بومی می‌باشد.
با توجه به تاثیرات اقلیمی، نقش و کاربری اشین و زمان و مقاطع مورد استفاده از روستا لازم بود الگو و شیوه‌های ساخت آن مشخص شود، تاثیر عوامل سازهای بر شکل‌گیری و احتمالا تنوع فضای معماری فهمیده شود و دلایل استفاده از مصالح کار شده درک گردد؛ تا بتوان برای باز زنده‌سازیشان به بهترین شیوه عمل نمود. یافتن تکنیک‌های سازهای مورد استفاده در الگوی ساخت با توجه به اینکه هنوز تعدادی از خانه‌ها مسقف بوده و یا گوشه‌ای از طاق آنها باقی مانده بود امکان‌پذیر گردید و در نتیجه بررسی‌های میدانی و نظری مشخص شد که راه حل‌ها، شیوه‌ها و مصالح در نهایت هوشمندی، هماهنگی و سازگاری با محیط انتخاب و مهندسی شده‌اند و لذا علیرغم سختی چند برابر و زمان‌بر بودن اجرا با آن شیوه‌ها برای احیا، به جهت حفاظت صحیح از اصالت و هویت منطقه‌ی کار، به کندی اما با اجرا و احیای آن شیوه‌های منسوخ شده پیش رفت. لذا این پروژه با اجرای تکنیک‌های ابتدایی ساخت بناها بدون نیاز به مداخلات حفاظتی و با تکیه بر شیوه‌های اصیل ساخت در منطقه اجرا گردید. چنین رویکردی پس از تکمیل کار موجب حفظ انسجام معماری بافت و محیط گردید و پیوستگی تاریخی آنرا خدشه‌دار نکرد.
وضعیت نگهداری بخش‌های مرمت شده به علت ایجاد جریان زندگی و استمرار آن باعث پایش مدام می‌شود که هر تنشی را در آثار برای حفاظت از خودش خنثی می‌کند. لذا این پروژه در ساده‌ترین حالت و به دشوارترین راه با رعایت و تقویت ارزش‌ها و اصالت‌های محیط و پس از آن با وسواس برای دخالت در بافت و معماری آن به صورت مرمت برگشت‌پذیر سعی در برآورده کردن قوانین مرمت و احیای جهانی با تاکید بر اصالت بومی منطقه نموده است.
ساختن شهر و روستاها در هیچ دوره‌ای از تاریخ برعهده‌ی یک نفر نبوده است و همواره یک سرمایه و توجه دولتی در تحقق این امر سهیم بوده است؛ این قبیل پروژه‌ها به دلیل دورافتادگی از مراکز شهری و نداشتن توجیه اقتصادی در بازه‌ی زمانی کوتاه مدت، حتی اشتیاق دولت‌ها را با تمام امکاناتی که دارا هستند برای احیای آنها بر نمی‌انگیزد، اشین نیز از این موضوع مستثنی نبوده و علیرغم اقدامات سخت و مثبتی که تا کنون موجب رونق و احیایش گردیده است، بقای آن علیرغم جلب نگاه‌های مردمان بومی و حتی بعضی از دولتمردان، نیازمند سیستم حفاظت جدی با پشتوانه‌ای دولتی برای اجرای صحیح ضوابط مرمتی و حفاظتی در روستا می‌باشد که در یکپارچه کردن مسیر توسعه و حفاظت خط مشی نگهدارنده و هدایت کننده برای جوامع کوچک موثر است. در این راستا اقدام ما در جهت تثبیت و معرفی اشین به عنوان اکو موزه روستایی در سازمان میراث فرهنگی می‌تواند تامین کننده چنین خط مشی برای پایداری و حفاظت تضمینی آن باشد.
پروژه‌ی احیای اشین پس از 40 سال متروکه بودن در پی تحصیل و تثبیت جایگاه تاریخی اشین به عنوان پایگاهی برای حفاظت از منابع طبیعی-تاریخی کویرنشینان با احیای سامانه‌ی زیستی خودکفای آن می‌باشد، جریانی از زندگی را متناسب با نیازهای انسان امروز اما در قالب سنت‌ها و شیوه‌های تاریخی محل به وجود می‌آورد، لذا به واسطه‌ی عدم دخالت در سامانه‌ی زیستی روستا به عنوان یک واحه در دل بیابان موجب پایداری بلند مدت طرح در سازگاری با زیست‌بوم می‌گردد. چرا که با رعایت اصالت مصالح در خانه‌هایی با یک پوسته‌ی گلی در تبادل حرارتی با محیط اطراف خود عایق خوب و مناسبی ایجاد گشته است. چنین بینشی در بحران انرژی عصر حاضر، گامی است در جهت صرفه‌جویی در مصرف انرژی به واسطه‌ی بازگشت به فرهنگ بومی و منطقه‌ای با رعایت اصالت‌های معماری بومی.
بافت تاریخی روستای اشین مانند تمام بافت‌های تاریخی حامل بسیاری از ارزش‌های انسانی است که بشر در در ازای تاریخ و تمدن در این گوشه از کویر به وجود آورده است. ورود بشر به دنیای صنعت و مدرنیته که باعث رفتن سکنه از اشین گردید به جای تبدیل و تطبیق روستا با نوع خاص زندگی ماشینی و صنعتی امروز که می‌توانست منجر به تغییرات ریشه‌ای و یا تخریب کلی بدنه تاریخی شود؛ سامانه‌ی زیستی روستا را در بخشی از تاریخ فریز نمود تا اکنون برای بازیابی ارزش‌های روستا با تکیه بر علم مرمت بتوانیم به گونه‌ای نوین آنرا زنده و احیا کنیم. چنانکه از نظر ما این بافت و ارزش‌های فرهنگی-تاریخی آن چنان کامل بودند که نباید چیزی بدان می‌افزودیم، کار ما فقط پاس‌داشت و برجسته‌تر کردن ارزش‌ها و اصالت‌های محیطی برای انتقال آن به نسل‌های آینده بوده است. لذا همه چیز منطبق بر روح و ساختار و اصالت اولیه‌ی خودش احیا شد. در واقع ما هیچ چیز بر روستا نیفزودیم جز آنکه خودمان روستایی و بخشی از آن شدیم، خودمان همه آن چیزی بود که به روستا اضافه شد!
معماری معاصر ایران: مرمت بافت‌های تاریخی
_______________________________________
نام پروژه-عملکرد: طرح مرمت و احیای روستای تاریخی اشین(عشین) منطبق بر نقش تاریخی روستا، اقامتی
معمار اصلی: مژگان باقری / همکار طراحی: عشرت گوهری انارکی / طراحی و معماری داخلی: مژگان باقری
مجری و مبتکر طرح: مژگان باقری / نورپردازی: مژگان باقری / نوع تاسیسات: ابتدایی و بومی روستایی / آدرس پروژه: استان اصفهان (فاصله‌ی 250 کیلومتری)، شهرستان نائین (فاصله‌ی 115 کیلومتری)، بخش انارک (با فاصله‌ی 50 کیلومتری)، روستای اشین (عشین)
مساحت زمین-زیربنا: 5 هکتار-500 متر‌مربع شامل 15 خانه‌ی روستایی / کارفرما: مژگان باقری
تاریخ شروع و پایان ساخت: فاز اول: 1393-1391، فاز دوم: 1396، فاز سوم: 1398-1397 / عکاس: مژگان باقری
وبسایت: www.AshinIran.com / ایمیل: mozhgan.anaraki@gmail.com / اینستاگرام: AshinIran@
قبل و حین مرمت
مدارک فنی
مطالب مرتبط
