خانه‌ی سیاهِ در جنگل، طرح: ولفگانگ فایفرلیک، سوزی فْریتسِر متن: لاؤرا بوسّی عکس: پاؤل اُت
تکمیل مرکز سلامت عقل لو رووُ، فرانک اُ. گهری، گردآوری و ترجمه: حمید خُداپناهیمجموعهی خانه‌ی عامری‌ها در کاشان
مرضیه طبائیان (عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان [مرکز هرند])
مهرو توحیدی (کارشناس معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان)
موقعیّت قرارگیری بنا
خانه‌ی عامری‌ها از آثار دوره‌ی زندیه در شهر کاشان می‌باشد که در کوی سلطان امیراحمد، خیابان علوی، واقع شده است. این محله جزو بافت اصلی و تاریخی شهر کاشان بوده و لذا بنا در جوار بسیاری از آثار شاخص و باارزش تاریخی و معماری این شهر واقع گردیده است.
تاریخچه‌ی ساخت بنا
خانه از بناهای مربوط به قرن 13 هجری قمری است که به وسیله‌ی مرحوم سهام‌السلطنه عامری ساخته شده و در تمامی ادوار تاریخی مورد توجه بوده است. این خانه از بزرگ‌ترین بناهای تاریخی شهر کاشان می‌باشد. قدمت بنا به دوره‌ی زندیه باز می‌گردد. دو حیاط اصلی اندرونی و بیرونی در همان دوران ساخته شده است. سپس در زمان قاجاریه توسط حسام‌السلطنه حیاط‌های بعدی به آن اضافه شده است. پس از سهام‌السلطنه، حیاط‌های بیرونی و اندرونی در اختیار فرزند وی، ابراهیم خلیل خان عامری و بقیه‌ی ساختمانها به افراد دیگر خاندان تعلّق یافت و به مرور زمان برخی از حیاط‌ها تفکیک و فروخته شد.
حیاط‌های چندگانه‌ی بنا
مجموعه‌ی مذکور شامل خانه‌ی حشمت‌الله‌خان عامری در شمالی‌ترین قسمت مجموعه و بعد از آن خانه‌ی بزرگ عامری‌ها و سپس خانه‌ی دیگری است که در جنوبی‌ترین نقطه‌ی مجموعه و بر خیابان علوی واقع شده. در جبهه‌ی شمالی این خانه، خانه‌ی دیگری قرار گرفته که قبلاً جزو مجموعه بوده و سپس از آن مجزّا و در مالکیت آقای یوسفی قرار گرفته است. این بخش در حال حاضر به حیاط اندرونی معروف است. در جبهه‌ی غربی مجموعه، خانه‌ی دیگری وجود دارد که زمانی جزو مجموعه بوده و اکنون از آن تفکیک شده و مالک خصوصی دارد. در سال 1375 هجری شمسی هیئت امنای بازسازی خانه‌های قدیمی کاشان با کمک میراث فرهنگی به دلیل عدم وجود مالکین خانه، عملیات مرمتی آن را شروع کرده و تاکنون ادامه داده است. تنها خانه‌ی حشمت‌الله‌خان عامری در جبهه‌ی شمالی مجموعه و خانه‌ی جبهه‌ی غربی مرمت نشده است.
بررسی معماری خانه
معماری خانه‌های کاشان نظام‌مند است. به طور کلی خانه‌های کویری براساس ویژگی‌های طبیعی زیست انسان طرّاحی شده‌اند و هریک از آنها دارای سطوح مختلف زیرزمین، حیاط، بام، حوضخانه و غیره بوده که در نوع خود بی‌نظیر می‌باشند. سیستم و سبْک معماری این بنا از نوع گودال باغچه و حیاط مرکزی می‌باشد که در تمامی حیاط‌ها حوضخانه و گردش جریان آب طرّاحی شده است، طوریکه این فضاها در تابستان‌های گرم و سوزان دشت کویر مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
مجموعه‌ی خانه‌ی تاریخی عامری‌ها با حیاط‌های مختلف و ساختمان‌های جالب و متنوع خود از بزرگ‌ترین خانه‌های تاریخی جهان به شمار می‌رود. بنا مشتمل بر هفت خانه و پنج حیاط است که دارای 8000 متر مربّع عرصه و 12000 متر مربّع زیربنا می‌باشد. در تمام حیاط‌های این خانه اصل تقارن در ضلع شمالی ـ جنوبی و شرقی ـ غربی رعایت شده است. نام‌های مختلفی برای حیاط‌های پنج‌گانه‌ی بنا ذکر شده است. از جمله حیاط بیرونی، حیاط اندرونی یا خانه‌ی یوسفی، مهمان‌خانه، حیاط خدمه و حیاط سوارکاران نظامی. در دو فضای دیگر بستگان نزدیک سهام‌السلطنه سکونت داشته‌اند.
ورود به خانه از طریق حیاط و دو هشتی انجام می‌شود که یکی به شکل کشکولی یا کشیده و دیگری به شکل مربع است. در ضمن ارتباط بناهای مجموعه از داخل، هر یک از خانه‌ها برای خود دارای ورودی مستقل با سردر و هشتی و راهروی ورودی بوده و به صورت تک‌بنا و یا به شکل مجموعه‌ای ارزشمند می‌باشند. ورودی‌ها کاملاً مشخص و مستقل هستند و به‌وسیله‌ی دو یا چند فضای دیگر با حیاط‌های اصلی خانه مرتبط هستند. حیاط‌ها نیز از نظر احساس فضایی، کالبدی همانند یک اتاق سرباز و بدون سقف عمل می‌کنند.
طرّاحی معماری این خانه به دلیل داشتن مسیرهای زیرزمینی در نوع خود بی‌نظیر است. این مسیر به شکل یک راهروی زیر گذر در جبهه‌ی شرقی حیاط شاهنشین قرار دارد که تنها راه دسترسی دو حیاط می‌باشد.
در قسمت شمالی حیاط اصلی (حیاط بیرونی) اتاق پنج‌دری و اتاق‌های جانبی آن طرّاحی شده است و در جنوب این بنا یکی دیگر از خانه‌های عامری‌ها به نام خانه‌ی بزرگ جای گرفته است. در جبهه‌ی جنوبی آن ایوان رفیع و پس از آن اتاق پنج‌دری و در جوانب آن اتاق‌های سه‌دری و حیاط خلوت‌ها برای فضاهای استراحت جای گرفته‌اند. در قسمت تحتانی این بخش زیرزمین و سرداب بزرگ طرّاحی شده که با زیباترین گچبری‌ها تزیین شده‌اند. سرداب شامل یک فضای مرکزی است که دارای سه صفّه یا غرفه (فضای نشیمن) می‌باشد و در اطراف فضای مرکزی قرار گرفته است. ایوان بزرگ این بخش با مقرنس‌کاری‌های زیبا و تالار وسیع هفت‌دری به تزئینات گچبری قرینه‌کاری جالبی مزین شده‌اند.
در ضلع قرینه‌ی آن یک سری اتاق در مجاورت یکدیگر بنا شده و در زاویه‌ی شرقی حوضخانه در میان ضلع و طرفین آن اتاق‌ها و سالن‌ها جای دارند و در ضلع شمال شرقی حیاط قدیمی استقرار دارد که قابل استفاده‌ی ساکنین خانه و در برخی اوقات مربوط به استفاده‌ی اهالی بوده است. در جهبه‌ی جنوبی ساختمان مذکور، یکی دیگر از خانه‌های مجموعه قرار دارد که از طرف جنوب به خیابان علوی مرتبط می‌گردد. قسمتی از این بنا در هنگام احداث خیابان علوی از بین رفته بود، ولی با کج نمودن خیابان و باز نمودن مسیر، قسمت مذکور حفاری و به صورت اولیّه‌ی آن که جزیی از حوضخانه این خانه بود، بازسازی شد.
در جبهه‌ی شمالی خانه‌ی فوق‌الذّکرْ ایوانِ وسیع و رفیع در میان ضلع و در پشت آن اتاق پنج‌دری و در جوانب آن اتاق‌ها و سالن‌های دیگری جای گرفته است. در قست غربی، باربند و در قسمت شمال غربی باربند جلوخان ورودی و در جوار غربی آن یکی دیگر از خانه‌های مجموعه که به صورت گودال باغچه است، قرار دارد. شایان ذکر است که کلیه‌ی قسمت‌هایی از بنای مجموعه با تزیینات بی‌نظیر گچبری، نقّاشی و آئینه‌کاری مزیّن گردیده است.
در جبهه‌ی شرقی مجموعه‌ی خانه‌ی یوسفی، یکی دیگر از بناهای مجموعه احداث شده و همان‌طور که ذکر شد تملّک و قسمتی از تعمیرات آن انجام پذیرفته است و ضرورت دارد که نسبت به ادامه‌ی عملیات مرمت و احیاء بناهای مجموعه اقدام لازم صورت پذیرد.
در میانه‌ی این جبهه یک اتاق پنج‌دری دو طرفه (اتاق شاه نشین) وجود دارد که رو به حیاط گچبری شده‌ی زیبایی باز می‌شود. در این حیاط تصویر ناصرالدّین‌شاه بر بدنه‌ی تاق‌ها به شکل گچبری خودنمایی می‌کند. طرفین اتاق پنج‌دری، اتاق‌های گوشواره‌ای سه‌دری در دو طبقه‌ی همکف و بالاخانه قرار گرفته‌اند. در پشت هر اتاق سه‌دری، یک پستو (انباری) و صندوق‌خانه وجود دارد. این اتاق‌های سه‌دری مستقیماً به حیاط راه نداشته بلکه به وسیله‌ی غلام گردش (راهروهای جانبی) به فضای حیاط مرکزی ارتباط میابند.
در حال حاضر طرح مرمتی این اتاق‌ها انجام گرفته و فضاها به شکل مجموعه‌ی اقامتی چیدمان شده‌اند.
در جبهه‌ی غربی حیاط اندرونی (حیاط شاهنشین)، اتاق آئینه‌ی شاهنشین قرار دارد. طرفین اتاق شاهنشین، دو فضای سرپوشیده که هر کدام یک کلاه فرنگی دارد. در عرقچین سقفِ هر یک تزئینات یزدی‌بندی زیبایی کار شده است. در قسمت تحتانی این جبهه سرداب زیبایی مخصوص نگهداری مواد غذایی در فصل تابستان قرار دارد. در جبهه‌ی جنوبی این حیاط، حوض‌خانه‌ای طرّاحی شده که شامل سه صفّه می‌باشد و در طرفین صفّه‌ها دو اتاق سه‌دری وجود دارد.
بادگیرهای كاشان، چهارپَر هستند (برخلاف بادگیرهای یزد كه هشت‌پر می باشند)، و می‌توانند باد را از چهار سمت به داخل خود بكشند. در وسط بادگیر یک دیوار نازک وجود دارد كه باعث می‌شود هوای گرم و سبُک از یك طرف بالا رود و هوای سرد و سنگین از طرف دیگر، پایین بیاید. در زیر بادگیرها، یک چاه نیمه‌عمیق حفر می‌كنند تا به آب برسد، جریان آب باعث اختلاف فشار هوا و خنكی هوا شده (هوای مكیده شده به داخل بادگیر بر اثر اختلاف فشار ناشی از جریان آب) كه یك بادگیر معادل 6 تا 7 كولر، كارآیی دارد. زیرزمین‌ها توسط شبكه‌ای از كانالها به هم متصل شده‌اند و گردش هوا در این كانالها باعث ایجاد خنكی و هوای مطبوع در كل ساختمان می‌گردد. این خانه دارای بلندترین بادگیرهای شهر کاشان است.
در داخل سرداب‌ها، سردابه‌های كوچكتری وجود دارد كه به پس سرداب معروفند. از آنها برای خنک نگه داشتن آب و مواد غذایی استفاده می‌شده است. یكی از این پس سردابه‌ها به خانه‌های اطراف راه داشته كه مخصوص عبور و مرور خانم‌ها بوده است. همچنین راه مخفی و راه فرار خانه نیز بوده است. نور سرداب توسط پنجره‌ها و سردر مشبّک آن تأمین می‌شده است. مشبّک بودن پنجره‌ها و سر در موجب می‌شده كه ضمن تأمین نور، شخص از داخل حیاط به داخل سرداب، دید نداشته باشد. چون اهل و عیال خانه در ظهرها و بعد از ظهرهای روزهای گرم از سرداب استفاده میكرده‌اند.
از دیگر نکات خاص این خانه، وجود حمام‌های اختصاصی زنانه و مردانه جدا از هم می‌باشد که در جوار یکدیگر طرّاحی شده و دارای تزیینات زیبایی می‌باشند. حمام‌ها دارای جا کفشی، رختکن، حوضچه‌های آب سرد و گرم بوده و از نظر ساخت شبیه به حمام افوشه‌ی شهر نطنز می‌باشد. این حمام یک راه ارتباطی با مجموعه‌ی بنا و یک راه دیگر به کوچه‌ی مجاور دارد که سابقاً در روزهای جمعه به صورت رایگان در اختیار مردم محل قرار می‌گرفته است.
طرح مرمّت خانه‌ی عامری‌ها
طرح پردیسان یکی از طرح‌هایی است که در سال 1378 هجری شمسی با تخصیص اعتبار به سازمان میراث فرهنگی و با هدف توسعه و گسترش ایرانگردی و جهانگردی آغاز شد تا با همکاری سازمان ایرانگردی و جهانگردی نسبت به خرید، اجاره و مشارکت افراد حقیقی و حقوقی برای مرمّت کاروانسراها، خانه‌های قدیمی و دیگر اماکن و تبدیل آنها به واحدهای پذیرایی اقدام شود. این خانه از جمله مکان‌هایی است که در طرح پردیسان گنجانده شده و زیر نظر میراث فرهنگی کل کشور و با یاری استادکاران این سازمان در حال مرمت و تغییر کاربری است. در طرح مرمتی پردیسان هدف ایجاد یک مهمان‌خانه‌ی درون شهری بوده است که خدمات مختلف گردشگری را برای مسافران و بازدیدکنندگان فراهم نماید.
اسامی معماران و استادکاران طرح مرمّت خانه به شرح زیر است:
استاد حاج اکبر حلّی (معمار سنّتی)
ابوالقاسم غلمانی (یزدی‌بندی و قطاربندی)
محمّد سبزی‌کاریان (رسمی‌بندی)
حاج مرتضی مصطفی‌فر (گچبری)
حاج حسن قضاوی (نجّاری و کارهای چوب)
منوچهر جزمی (مرمّت نقّاشی)
طرح احیاء محورهای تاریخی ـ گردشگری در سرتاسر ایران توسط سازمان میراث فرهنگی، مرمّت و تجهیز می‌شود تا برای استفاده در گردشگری در اختیار بخش خصوصی قرار گیرد.
بخش‌های مختلف در حال ساخت این خانه شامل موزه، چاپخانه، نمایشگاه، بخش مالی و اداری، فضاهای اقامتی و رفاهی می‌باشد. در سه حیاط این مجموعه سه نوع معماری سنّتی، ساده و مدرن اجرا گشته و در دکوراسیون‌های داخلی فضاهای اقامتی سعی بر این بوده، تا از معماری ساده استفاده شود و معماری اصیل و سنّتی بنا، جلوه و شکوه خود را از دست ندهد. در هر سمت حیاط‌ها، ترکیب لایه‌های افقی و عمودی فضا چون شبکه‌ای در هم تنیده، انواع فضاها را با ابعاد و ارتفاع‌های گوناگون برای انواع فعالیت‌های خصوصی و عمومی مرتبط با شیوه زندگی فراهم می‌آورد.
تنوع و تمایزهای بسیاری در هنگام احیاء طرح مد نظر بوده است تا بنا اصالت سنّتی خود را همواره حفظ نماید از جمله:
1. تنوعِ بسیــارِ سطوحْ شـــامل سطوح زیرزمین، حیاط، بالاخانه، بام و غیره
2. تنوع بسیار ارتفاع شامل سقف‌های متنوع و با ارتفاع‌های مختلف مثل شاهنشین، حوضخانه، بادگیر، ایوان
3. تنوع نورگیرها مثل روزن، پنجره‌ی مشبّک، اُرُسی، چراغ‌گاه و غیره
4. تنوع مقیاس در فضاها مثل فضاهای بزرگ و تالارشکل، فضاهای میانی مثل اتاق پنج‌دری، فضاهای کوچک، باز، بسته و پوشیده
5. تنوع فضایی در کالبد بنا که شامل فضاهای باز و بسته و پوشیده می‌باشد که هر یک به‌خوبی دیگری را تعریف می‌کنند. این فضاها در تقابل با یکدیگر هستند و ترکیب آنها، اصول کلی معماری بنا را توجیه می‌کند.
6. تنوع حرارتی و شکل‌گیری فضاها مثل فضاهای خنک، گرم، اتاق سرداب، بادگیر و غیره
7. تنوع نور با رعایت سلسله مراتب فضایی فضاهای بسته، باز و پوشیده که باعث ایجاد فضاهای تاریک، روشن و نورانی شده‌اند.
منبع:
1. نراقی، حسن. آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز.
تهران: انجمن آثار ملّی، 1348.
با تشکر از آقای سعید فلاح مدیر داخلی خانه‌ی تاریخی
عامری‌ها و سپاس فراوان از استاد حاج اکبر حلّی کارشناس و معمار مرمت بناهای تاریخی کاشان
مطالب مرتبط
