طراحی فضاهای کتابخانه در جهان ترجمه‌ی آبتین گلکار
تحلیل و بررسی ساختمان کتابخانه مرکزی شهرداری اصفهاناصول و مبانی طراحی فضاهای کتابخانه و سالن‌های مطالعه
مرضیه طبائیان (عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان اصفهان و پژوهشگر دوره دکتری معماری دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات تهران)
مقدمه:
کتابخانه به عنوان یک مرکز برقراری ارتباط برای تمام گروه‌های جامعه عمل می‌کند. طراحی کتابخانه‌ها در فضاهای شهری گاه به صورت عناصری نمادین در بافت شهر ظاهر می‌شوند و به‌دلیل استفاده تمامی اقشار جامعه از اینگونه فضاها، بایستی در ملاحظات طراحی آن دقت نظر کافی صورت پذیرد.
کتابخانه‌ها علاوه بر استفاده از روش‌های نسبی فراهم کردن کتاب، می‌توانند دارای بخشهای مطالعه مروری، بخش پرسش‌ها و پیشنهادات شهروندان، امکانات گوش دادن به موسیقی، اتاقهای تفریحی و جلسات و صندلی‌های مطالعه برای گروه‌ها و افراد دیگر باشند.
همچنین وجود کتابخانه‌های تخصصی، کتابخانه برای امانت دادن آثار هنری هم می‌تواند باشد. علاوه بر کتاب و روزنامه، ارائه ماهنامه ها و هفته نامه‌ها، بروشورها یا وسایل اطلاع رسانی جدید (ویدئو- نرم افراز– کامپیوتر شخصی) برای استفاده در کتابخانه یا امانت گرفتن وجود دارد.
به دلیل تنوع کاربرهای کتابخانه‌ها در یک جامعه، اینگونه فضاها به دسته‌های متفاوت قابل تقسیم می‌باشند.
انواع کتابخانه‌ها:
1- کتابخانه‌های آکادمیک:
این کتابخانه‌ها وظیفه اکتساب، جمع‌آوری و ذخیره نوشته‌ها را برای مقاصد آموزشی و پژوهشی بر عهده دارند و معمولاً برای ورود عموم مردم آزاد بوده و قابل استفاده می‌باشند. در این کتابخانه‌ها، اتاقهای مراجعه‌ای تدارک دیده می‌شود و ممکن است برای قرض گرفتن کتاب از قفسه‌های بسته، پیشخوان‌هائی وجود داشته باشند. امکان دسترسی آزاد به قفسه‌های باز مجلات، کتاب ها یا مواد آموزشی ارائه شده، در اتاق های مطالعه وجود دارد.
2- کتابخانه‌های دانشگاهی:
در این نوع کتابخانه‌ها به دلیل تمرکز ساختمان در سایت دانشگاهی، سیستم پردازش کتاب و سایر خدمات در چند لایه صورت می‌گیرد. بطوریکه کتابخانه مرکزی جداگانه و شمار زیادی از کتابخانه‌های دانشکده‌ای در زمینه‌های خاص رشته‌ای به فعالیت می‌پردازند.
در اینگونه فضاها در جهت اهداف آموزشی و تحقیقی، آثار علمی جمع‌آوری و ذخیره شده است. در کتابخانه‌های دانشگاهی، اتاقی برای کتب مرجع فراهم می‌شوند. همچنین امکان دارد، در تالارهای مطالعه، پیشخوان‌هایی برای امانت گرفتن از قفسه‌های بسته و یا دسترسی آزاد به قفسه‌های باز مجلات، کتب و منابع آموزشی که جداگانه ارائه می‌شوند، وجود داشته باشد. بجز کتابها و مجلات، تقریباً همه نوع ابزار اطلاع رسانی گرد آوری شده، برای استفاده در دسترس قرار می‌گیرند.
تعداد مکانهای مطالعه به تعداد دانشجویان هر رشته بستگی دارد. اطلاعات بر حسب موضوع و با نظم خاصی مرتب می‌شوند. خدمات ارائه شده شامل امانت گرفتن و استفاده از کتاب در داخل کتابخانه، فتوکپی، مطالعه و چاپ میکروفیلم‌ها است. همچنین، انجام تحقیقات علمی و عملی با استفاده از پایگاه داده‌های ذخیره ای بر روی سی دی امکان پذیر می‌باشد.
3- کتابخانه‌های عمومی:
این کتابخانه‌ها که عموماً در مرکز شهرها ساخته می‌شوند، امکان انتخاب وسیع آثار علمی عمومی‌تر و دیگر وسایل اطلاع رسانی را برای افراد فراهم می‌کنند. غالباً در شهرهای بزرگ، کتابخانه‌های عمومی و دانشگاهی در یک کتابخانه در هم ادغام می‌شوند. وجود مجموعه های منظم و جستجوی موضوعی کتب به صورت چاپی و سایر امکانات، محدود به کتابخانه‌های عمومی بزرگتر می‌باشند. این کتابخانه‌ها، هیچگونه وظایف آکادمیک و آرشیوسازی آنها را ندارد. چنین کتابخانه‌هایی به راحتی در دسترس عموم بوده و توسط کودکان، نوجوانان و بزرگسالان استفاده می‌شوند. سطح علمی و انتخاب کتابها و ارائه خدمات در کتابخانه‌های عمومی مطابق با نیازهای مراجعین است. چراکه برای تمامی اقشار مردم، ارائه خدمات دارند.
4- کتابخانه‌های ملی:
مجموعه‌ای از اسناد ادبی و تاریخی یک کشور یا منطقه (نسخه‌های امانی) را در خود جای می‌دهند و استفاده از آنها برای عموم آزاد است. این در حالی است که افراد خاص و اندکی، به کتابخانه‌های تخصصی حاوی مجموعه نوشته‌ها و اطلاعات درباره موضوعات تخصصی محدود دسترسی دارند.
5- کتابخانه‌های مدارس:
این کتابخانه‌ها جهت استفاده‌های تعلیم و تربیتی مدارس و فراهم آوردن مرکز اطلاعاتی برای کارهای کلاسی و وقت آزاد مورد استفاده شاگردان، معلمان و کاربران غیر مدرسه‌ای نیز می‌باشد. تعداد کتابهای این کتابخانه‌ها عموماً محدود و در زمینه‌های آموزشی می‌باشد.
در این کتابخانه‌ها برای هر دانش آموز به طور متوسط 35/0 تا 55/0 مترمربع فضا نیاز است.
در کنار آن فضایی با مساحت 40-20 مترمربع برای معرفی نشریات دانش‌آموزی و تازه‌های کتاب می‌توان در نظر گرفت. اگر فضای مطالعه به طور شخصی و اتاقک طراحی شود، بین 5/2 الی 3 مترمربع برای هر دانش آموز فضا نیاز دارد. ذخیره کتاب در این کتابخانه‌ها حدوداً 1000 جلد می باشد که در هر ردیف قفسه، حدود 20 تا 30 جلد کتاب قرار داده می‌شود. قفسه کتاب با دسترسی آزاد حدود 4 مترمربع شامل فضای رفت و آمد، محلهای خواندن و فهرست نویسی بایستی در نظر گرفته شود.
• فضاهای مورد نیاز در طراحی کتابخانه:
در برنامه‌ریزی طراحی یک فضای کتابخانه‌ای بخشهای زیر بایستی مدنظر قرار گیرند:
قسمت‌های مطالعه
مخزن کتابهای عمومی
اتاقهای اداری
بخش نگهداری کیف و سایر وسایل
قسمت امانات و جمع‌آوری کتب
مخزن کتب مرجع
قسمت کپی و زیراکس
بخش میکروفیلم و تجهیزات مطالعاتی
بخش جستجو و اینترنت
بخش مجلات و ژورنال‌ها
میز اطلاعات و پذیرش
سالن‌های سمعی و بصری
فروشگاه و نمایشگاه کتاب
قسمت تازه‌های کتاب
تالارهای سخنرانی
سرویس‌های بهداشتی
قفسه بندی کتب:
قفسه کتابخانه‌ها عموماً در دو ردیف یک یا دو طرفه سازماندهی می‌شود. سیستم یک طرفه به صورت مرکزی در جهت آماده کردن کتاب و ارائه خدمات، اداره می‌گردد.معمولاً قفسه‌های مربوط به یک موضوع یا رشته‌ی خاص، جداگانه تنظیم می‌شود. سیستم دو طرفه، شامل یک کتابخانه مرکزی با تعداد زیادی کتابخانه‌های دانشکده‌ای، موضوعی و آموزشگاهی است. پهنای مسیرهای رفت و آمد بایستی 90 تا 120 سانتیمتر در نظر گرفته شود.
فضای باز بین قفسه‌ها حداقل 3/1 تا 4/1 متر (یا براساس مقررات محل) می باشد. باید حتی الامکان از تداخل و تقاطع مسیرهای مراجعین یا مسئولین کتابخانه و جابجایی کتابها جلوگیری گردد.
در تالارهای مطالعه، ردیف کتابها در قفسه‌های باز یا مخازن در دسترس به علاوه مخازن بسته با دسترسی محدود قرار دارد. چنین ترتیبی به اشکال مختلف، تقریباً در تمام کتابخانه‌های مشاهده می‌شود. شیوه امانت گرفتن و استفاده از کتب مرجع (دسترسی به قفسه‌های باز و بسته) به نوع سازماندهی کتابها بستگی دارد یعنی اهداف کتابخانه‌ها و شکل ساختمان‌ها اغلب نقش مهمی را در این زمینه ایفا می‌کنند. تعداد قفسه‌های کتاب به نوع سازماندهی، قابلیت دسترس بودن برای مراجعین، نوع قفسه بندی (ثابت یا متحرک) روش مرتب کردن موضوعات در دسترس، جدا بودن بخشهای مختلف و نیز شبکه ساختاری ساختمان بستگی دارد.
در قسمت‌های اداری هم نباید دفتری با پلان باز وجود داشته باشد، با این وجود کنترل کامل مخازن در محیط ضروری است زیرا ساختار ساختمان نمی‌تواند به تنهایی شرایط مناسبی را فراهم نماید.
مکانهای مورد استفاده برای بزرگسالان می‌تواند دارای 5 یا 6 قفسه (حداکثر ارتفاع، 80/1 متر) و محلهای مخصوص کودکان 4 قفسه با ارتفاع حدود 2/1 متر باشد. طول راهروهای قفسه‌ها نباید بیش از 3 متر بوده و باید محل‌هایی برای نمایش و قرار دادن کتابها داشته باشند. پهنای قفسه‌های کتاب در اندازه‌های 200، 250، 300، 400 میلیمتر بوده و به صورت یک طرفه استفاده می‌شوند. در صورتیکه قفسه‌ها دو طرفه باشند، پهنای آن بین 400 تا 700 میلیمتر افزایش می‌یابد.
سیستم‌های جابجایی کتب:
کتابها باید به صورت افقی بر روی چرخ‌های دستی یا روی تسمه نقاله جابجا شوند. در این حالت باید مراقب آستانه درب‌ها بود و به علت اختلاف سطح‌های موجود در طرح باید از رمپ با شیب 6 0/0 و یا بالابر و آسانسور تخت استفاده کرد. جابجایی کتابها باید با چرخ‌های دستی مخصوص به طول500 و عرض 990 و ارتفاع 920 سانتیمتر صورت گیرد. آسانسور حمل وسایل باید در قسمت ورودی ارائه خدمات بوده و کتابخانه‌های بزرگتر باید دارای وسایلی برای حمل کتابها باشند.
برای حمل و نقل کتابها به صورت عمودی و بالا و پایین بردن آنها می‌توان از آسانسور یا تسمه نقاله استفاده کرد. (اما استفاده از سطح شیب دار یا رمپ با شیب 06/0 هزینه‌های کمتری نسبت به سیستم‌های مکانیکی صرف می‌کند و یا باید از سیستم حمل و نقل کانتینری اتوماتیک که ترکیبی از کشش‌های افقی و کشش قائم پله برقی و آسانسور می‌باشد استفاده نمود که در این حالت نیز مسیرها به دلخواه (افقی یا عمودی ) و کاملاً اتوماتیک و کامپیوتری انتخاب شود که این سیستم‌ها ضمن بالا بودن هزینه‌های نگهداری راندمان بالایی نیز دارند.
• سالن‌های مطالعه:
تالار مطالعه، به همراه فضایی برای کار و خواندن کتاب باید به راحتی در دسترس باشد و در نتیجه، تا حد امکان سطح کمتری را اشغال نماید. این شرایط در جابجایی کتاب هم موثر است. در کتابخانه‌ها، باید سیستم تابلوهای علایم واضح با حالت خوانا وجود داشته باشد تا قفسه‌های کتاب، و محل ارائه خدمات را نشان دهد.
برای افراد معمولی، دسترسی به محلهای استفاده از کتاب و تالار مطالعه در طبقات مختلف باید از طریق پلکان صورت گیرد اما برای معلولین و جابجایی کتاب برای این دسته از افراد باید از آسانسور استفاده کرد. پهنای مسیرهای چرخش باید بیشتر از 2/1 متر و پهنای دسترسی به تالارهای مطالعه می‌تواند از طریق درهای کنترل شده مجهز به تجهیزات ایمنی و در صورت امکان، تنها یک ورودی و خروجی می‌باشد. به خاطر دلایل امنیتی، درهای کنترلی باید نزدیک میز امانت/قسمت مرکزی اطلاعات کتابخانه واقع شوند.
تأمین فضای کاری در کتابخانه‌ها به تعداد کاربران و توزیع افراد در هر رشته بستگی دارد. مکانهای خاصی هم برای افراد معلول (استفاده کنندگان از صندلی چرخدار و کسانی که از ناحیه چشم آسیب دیده‌اند) و برای فعالیتهای خاص (مطالعه میکروفیلم و تجهیزات پیشرفته، کامپیو‌ترهای شخصی و رایانه‌ها) وجود دارد.
همچنین مکان‌هایی برای مطالعات فردی (اتاقک‌ها، کیوسک‌ها، اتاقهای کار انفرادی) مورد نیاز است، محلهای کار باید ترجیحاً در قسمت‌های روشن ساخته شوند، فضای مورد نیاز برای یک محل ساده مطالعه و کار 5/2 متر و برای کامپیوتر شخصی با محل کار مقدار 4 متر می‌باشد.
• اتاقهای مطالعه شخصی:
طراحی اتاق باید به‌گونه‌ای باشد که کودکان، بزرگسالان و جوانان را به خود جلب کند تا وقت خود را در فضاهای مجزا با پلان باز که مطالعات در آنجا انجام می‌شود، بگذراند. مساحت زیر بنا به میزان اندازه مجموعه بستگی دارد.
برای هر 10000 جلد کتاب باید زمینی به مساحت 300 متر مربع در نظر گرفت. هدف از این کار فراهم کردن حداقل ابزار اطلاع رسانی به ازاء هر فرد می باشد. معمولاً در طراحی کتابخانه، باید به استفاده از بخشهای عمومی و باز قابل توسعه و چند منظوره به شکل مربع که به صورت افقی سازماندهی شده‌اند و دارای ورودی جذاب و زیبایی هستند، توجه کرد.
• بخش آرشیو و بایگانی:
این قسمت که به نگهداری و تقسیم بندی کتابها اختصاص دارد، یکی از اصلی‌ترین بخشهای مورد نیاز در طراحی کتابخانه‌ها می‌باشد. بهتر است این بخش در طبقه همکف و یا زیرزمین طراحی شده و امکان دسترسی به آن به سهولت انجام پذیرد. به دلیل بار زیاد کتابها (بار طبقات با قفسه‌های ثابت دست کم 5/7 کیلو نیوتون بر مترمربع و با قفسه‌های متحرک دست کم 5/12 کیلو نیوتون بر مترمربع می‌باشد) و نیاز به کنترل هوا و تهویه مناسب از قرار دادن این فضاها در طبقات جلوگیری شود.
همچنین به خاطر نیاز فوق‌العاده به کنترل وضعیت دمایی، حمل و نقل، امور کارکنان و انعطاف پذیری، تغییر پذیری محدود، چیدن کتابها بر روی هم مثل یک برج، مناسب نیست.
بهترین روش، تعیین مکانهای مرتبط و تا حد امکان بزرگ و بدون اختلاف سطح است. تقسیم بندی میان مخازن ثابت و سیستم‌های فشرده متحرک، به شبکه ساختاری ستون‌ها بستگی دارد.
• تهویه هوا در کتابخانه‌ها:
هوای داخل قسمت‌های مربوط به کاربران باید 2 ±20 درجه سانتیگراد با حدود 5± 50% رطوبت نسبی باشد و تعویض هوا به صورت 20 مترمکعب در ساعت برای هر نفر صورت پذیرد. این مقادیر را می توان بسته به شرایط هوائی، افزایش یا کاهش داد. همچنین هوای داخل طبقات بایگانی باید 2±18 درجه سانتیگراد با حدود 5± 50% رطوبت نسبی باشد و تعویض هوا به صورت 30 مترمکعب در ساعت صورت پذیرد.
به طور کلی سطح رطوبت مطلوب در فضاها بین 45% و 55% است. تصفیه هوا برای از میان بردن و حذف هرگونه مواد مضر در اتمسفر (مثل گرد و غبار، SO2 , NOxو …) ضروری است.
با استفاده از مصالح دیوار با نسبت‌های مطلوب حفظ رطوبت و گرما، می توان از ضرورت استفاده از تهویه مطبوع کاست. گردش جزئی هوا برای جلوگیری از رشد کپک، بخصوص با قفسه‌های متحرک، ضروری است.
مواد خاص (مثل اسلایدهای عکسبرداری، فیلم و رسانه‌های صوتی و اطلاعاتی به همراه کارت، نقشه ها و عکسهای مهم) مستلزم هوای داخلی خاصی هستند.
امنیت در کتابخانه‌ها:
حفظ امنیت در بخشهای مربوط به استفاده کنندگان کتابخانه بسیار ضروری است. اقدامات احتیاطی در برابر خطر حریق باید مطابق با آیین نامه ها و مقررات ساختمان‌های دولتی و محلی باشد. نصب سیستم امنیتی در کتابخانه از سرقت جلوگیری کرده و زمانی که زنگ خطر به صدا در می‌آید خروجی‌های اضطراری توسط قفل‌های امنیتی برقی و اتوماتیک بدون نظارت انسان بسته می‌شوند. در شرایط خاص استفاده از درهای اضطراری ایمن خودکار به همراه اخطارهای صوتی-تصویری تأثیر چندانی نخواهد داشت.
• کنترل در کتابخانه‌ها:
متناسب بخش های مختلفی که در کتابخانه‌ها طراحی می‌شوند، نظارت و کنترل نیز متفاوت می‌باشد:
1- امکانات داخل بخش کنترل شده شامل:
اطلاعات تالار مطالعه، کتابنامه‌ها، رایانه‌های قابل استفاده، کاتولوگ، ثبت‌نام و برگرداندن کتابهایی که فقط داخل تالار مطالعه می‌توان از آنها استفاده کرد، وسایل و امکانات فتوکپی (در اتاقهای جداگانه) قفسه‌های باز به روی عموم، محلهای کار و در صورت لزوم منابع و مخزن‌های باز به روی دیگران.
2- امکانات خارج از بخش کنترل شده شامل:
رخت‌کن، سرویس‌های بهداشتی، تریا، بخش مطالعه روزنامه (مطبوعات)، اتاقی برای نمایشگاه، اتاقهای سخنرانی و کنفرانس (تا حد امکان برای استفاده در خارج از ساعات کار کتابخانه) بخش اطلاعات (سوالات اصلی و مهم)، فهرست‌های برگه‌ای و میکرومنشی، ترمینالهای قابل استفاده برگه‌دان‌ها، یک قسمت برای بازگرداندن کتاب و بخشی برای جمع‌آوری کتابهای سفارشی / رزرو شده باشد.
طراحی نور در کتابخانه‌ها:
بحث نور در کتابخانه‌ها از جمله موارد خاص و مورد توجه است که بایستی در هنگام طراحی در جهت استفاده بهینه از کاربری فضاها مدنظر باشد. قفسه‌های کتاب باید از نور مستقیم آفتاب محافظت شده و کتابهای حساس در معرض نور کمتر از 50 لوکس قرار بگیرند. چراکه اشعه مافوق بنفش و تشعشع گرمائی، موجب خرابی کاغذ و شیرازه‌های کتاب خواهد شد.
همچنین استفاده از پنجره‌های ثابت به دلیل جلوگیری از ورود گرد و خاک به داخل فضای مخزن کتاب، نسبت به پنجره های متحرک توصیه می‌شوند.
نور مناسب برای اتاقهای غیر مطالعه 130-150 لوکس و برای مجموعه اداری و دفاتر کار 500-250 لوکس در نظر گرفته شود. در طراحی برخی کتابخانه‌ها اتاقهای مطالعه انفرادی وجود دارد که به لحاظ شخصی بودن این اتاقها، نور مورد نیاز با کلیدهای جداگانه و به صورت انفرادی قابل تنظیم بوده و در محدوده بین 850-300 لوکس می‌باشد.
برای خدمات رسانی بهتر و نشـان دادن قفسه‌های کتاب در کتابخانه‌های با سیستم باز وجود یک سیستم راهنمائی روشن و واضح با علائم نوری که به راحتی خوانده می‌شوند، الزامی است.
اصول یاد شده در پروژه‌هایی که در ادامه به معرفی آنها پرداخته می‌شود به خوبی به چشم می‌خورد.
مطالب مرتبط
