نگاهی به معمار و طرّاحی موزه‌ی فرش

نگاهی به معمار و طرّاحی موزه‌ی فرش
اثر عبدالعزیز فرمانفرمائیان

یکی از معماران تأثیرگذار ایرانی که عمده‌ی دغدغه‌‌ی او مهندسی معماری بود، عبدالعزیز فرمانفرمائیان است. فرمانفرمائیان به سال 1299 در تهران متولد شد. او تحصیلات معماری خود را در مدرسه‌ی هنرهای زیبای پاریس (بوزار) به پایان رساند، و در اوایل دهه‌‌ی 1330 به ایران بازگشت. او بعد از مراجعت از فرانسه در پارکینگ خانه‌ی پدری شروع به ‌طراحی خانه‌هایی برای اقوام و آشنایان نمود. چند سال بعد به استخدام دفتر فنی دانشگاه تهران درآمد و همزمان با کار در دفتر فنی دانشگاه، در دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران نیز به همراه محسن فروغی در آتلیه‌ای مشترک مشغول به تدریس شد. او در همین زمان مسجد دانشگاه تهران (22 مهر ماه سال 1345) را طراحی و نظارت کرد. همزمان با تصویب قانون «منع مداخله» که بر اساس آن کارمندان دولت نمی‌توانستند طرف قرارداد دولت باشند، فرمانفرمائیان به علت داشتن دفتر خصوصی، ناچار از تدریس و کارمندی دانشگاه استعفاء کرد و درصدد گسترش دفتر و کار با دولت برآمد. او بعد از همکاری با مهندسان و شرکت‌های خارجی، متوجه ضعف و تکنیک ساخت در ایران شد، و مصمم گردید این ضعف را با استخدام کادر فنی خارجی و بازآموزی یافته‌های خود جبران نماید. فرمانفرمائیان در سال 1336 کاندید ساخت رآکتور اتمی دانشگاه تهران شد، لذا با بازدید از رآکتور اتمی دانشگاه پرینستون و استخدام وایدلینگر (Widelinger) و گای ‌پانِرو (Guy Panero) توانست به‌خوبی از عهده‌ی طراحی و ساخت آن برآید. او بین سال‌های 1343-1342 در سفری به مکزیک تحت تأثیر ورزشگاه دانشگاه مکزیکوسیتی قرار گرفت، و با اقتباس از الگوی ساخت آن، طرح استادیوم یکصدهزار نفری را به ‌اجرا در آورد، و در سال 1349 طرح توسعه‌ی استادیوم را با همکاری رضا مجد، هیربد و نادر اردلان به انجام رساند. او در سال 1357 ایران را ترک کرد و هم‌اکنون مقیم پاریس است. از مهم‌ترین کارهای فرمانفرمائیان بین سال‌های 1333 و 1357 می‌توان به مواردی از این دست اشاره کرد: مسجد دانشگاه تهران؛ دانشکده‌ی کشاورزی در کرج (آزمایشگاه هیدرولیک، آزمایشگاه فیزیک، خوابگاه دانشجویان)؛ دانشکده‌ی دامپزشکی در شمال جاده‌ی کرج (آزمایشگاه و آمفی‌تئاتر، محل کالبد‌شکافی حیوانات بزرگ)؛ دانشکده‌ی فنی (آمفی‌تئاتر بزرگ جدید)؛ ساختمان‌های دانشگاه تهران در امیرآباد (رآکتور اتمی دانشگاه و آزمایشگاه‌های مربوطه، شروع ساخت سال 1336)، آزمایشگاه برق دانشکده‌ی فنی، خوابگاه و نهارخوری امیرآباد (برای دانشجویان)؛ مرکز مطالعات مدیریت هاروارد با همکاری نادر اردلان؛ مدارس حرفه‌ای در سراسر کشور با همکاری و طراحی مهندسین مشاور “SCAN” سوئدی طی حدود 12 سال؛ ساختمان اداره‌ی مرکزی شرکت ملّی نفت با همکاری اتحادیه؛ ساختمان وزارت راه؛ ساختمان وزارت کشاورزی (1354)؛ ساختمان بانک ‌کار؛ ساختمان بانک اعتباری ایران؛ ساختمان اداره‌ی مرکزی گروه صنعتی بهشهر با همکاری و طراحی نادر ‌اردلان (دهه‌ی 1350)؛ ساختمان سازمان زنان؛ ساختمان 3 برج 20 طبقه که برای شرکت خانه در شهستان سابق (اراضی عباس‌آباد) تا طبقه‌ی 13 ساخته شد؛ ساختمان بانک صادرات در اصفهان؛ ساختمان مرکزی اداره‌ی تلویزیون ایران با استودیوهای پخش؛ ساختمان پست تهران و سیستم تفکیک؛ ساختمان مرکز تلفن در توپخانه؛ مجموعه‌ی ورزشی (کلیه‌ی مجموعه‌های ورزشی برای مسابقات المپیک، استادیوم یکصدهزار نفری با دریاچه، استادیوم سرپوشیده‌ی هفده‌هزار نفری با همکاری “.S.O.M”، استخر سرپوشیده، استادیوم سرپوشیده برای تمرین، محل مسابقات تیراندازی، محل مسابقات تیراندازی کفتر گلی، استادیوم دوچرخه‌سواری، بین سال‌های 1349 و 1353)؛ ساختمان مرکزی اداری مجموعه‌ی ورزشی؛ ساختمان اداری شرکت سیمان تهران در محل کارخانه؛ کارخانه‌ی ارج در جاده‌ی کرج؛ کارخانه‌ی داروپخش در جاده‌ی کرج با همکاری ویلسون مِیسون (Wilson Mason)؛ هتل شمشک؛ هتل سپید در خیابان طالقانی تهران؛ هتل تاور در خیابان کوشک تهران؛ بیمارستان 200 تخت‌خوابی برای ارتش در شمال تهران؛ بیمارستان دانشگاه اهواز با همکاری ویلسون میسون؛ پاویون ایران در نمایشگاه بین‌المللی مونرئال (1967 میلادی / 1346)؛ موزه‌ی فرش در تهران ( 22 بهمن سال 1356، سال افتتاح موزه)؛

دو برج سامان 1، در بولوار کشاورز؛ آپارتمان سامان 2، در ونک؛ چهار برج ونک پارک؛ کاخ نیاوران؛ کاخ ملکه مادر در سعدآباد؛ کاخ محمّدرضا پهلوی در سعدآباد؛ کاخ پرنس خالد در ریاض عربستان سعودی؛ فرودگاه مهرآباد (ساختمان حجاج، ساختمان ترمینال مسافربری یکصدهزار نفری، ترمینال بالا)؛ بیش از 100 خانه‌ی مسکونی از جمله منزل شخصی خودش در الهیه (اکنون محل سکونت سفیر بلژیک)؛ نقشه‌ی جامع شهر تهران با همکاری ویکتور گرون (Victor Gruen) ؛ شهرسازی و خانه‌سازی مجموعه‌ی شرکت مس سرچشمه در کرمان؛ شهرسازی و خانه‌سازی شرکت خانه در کرج؛ شهرسازی و خانه‌سازی شرکت خانه در اصفهان و شهرسازی و خانه‌سازی شرکت خانه در شرق تهران.عبدالعزیز فرمانفرمائیان را می‌توان به‌حق پدر «مهندسین مشاور ایران» نامید. او معماری است که به «ساخت» می‌اندیشد، و این دغدغه‌ی فرمانفرمائیان را نباید بدون در نظر گرفتن بستر اجتماعی و تکنولوژی زمانه‌ی او، ملاحظه کرد. طرح معماری برای او طرحی است که ساخته شده باشد. میزان موفقیت یک معمار با کارهای اجرا شده‌ی او سنجیده می‌شود. بر این اساس، او توجه جدی به مقتضیات، امکانات و محدودیت‌های زمان و مکان را مهم‌ترین شرط موفقیت در کار می‌داند. اعتقاد جدی به ضرورت کارکرد صحیح بنا و دقت زیاد در جزئیات اجرایی نیز از ویژگی‌های بارز اوست. او معتقد است که هر اثر معماری باید بتواند وظیفه‌ی مورد انتظار را به‌درستی انجام دهد، و استفاده‌ی درست از مصالحی که در اختیار دارد را یک اصل می‌داند . عبدالعزیز فرمانفرمائیان زمانی به عرصه‌ی معماری ایران وارد شد که عمده‌کارهای معماری در دست شرکت‌ها و مهندسین خارجی بود، و چیزی به عنوان طراحی عناصر و جزئیات معماری در ایران وجود نداشت. در اصل زمانه‌ی فرمانفرمائیان را باید عصر گذر و تحوّل تکنولوژی ساخت، از تکنولوژی سنّتی به مدرن دانست. او با علم به این موضوع سعی در یافتن راهکارهای عملی نمود و با استفاده از تجربیات معماران خارجی و بازدید از پروژه‌های مهم دنیا، در کمترین مدت توانست این نقیصه را اصلاح نماید. لذا عمده‌ی کارهای او با الگوبرداری از کارهای معماران مدرن شکل‌گرفته است. همان‌گونه که خود او نیز تأکید دارد، با اقتباس از کارهای ریچارد نویترا، فرانک لوید رایت، لوکوربوزیه و آموزه‌های مدرسه‌ی باؤهاؤس و سبک بین‌المللی، بخش اعظمی از پروژه‌های خود را طراحی کرده است. مسجد دانشگاه تهران، پاویون ایران در نمایشگاه بین‌المللی مونرئال به سال 1967 میلادی (1346) و موزه‌ی فرش به سال 1356 را می‌توان جزء کارهای تاریخ‌گرای عبدالعزیز فرمانفرمائیان قرار داد. او در طراحی پاویون ایران به دنبال یافتن مفاهیم معماری ایرانی است. فرمانفرمائیان با رجوع به معماری سنّتی ایران درصدد آشتی دادن معماری مدرن با مفاهیم ایرانی است.البته مفاهیم بیان شده ‌توسط فرمانفرمائیان، در ایرانی جلوه‌دادن ساختمان، صرفاً جزء مفاهیم صوری معماری ایران به ‌نظر می‌رسد. او در تجربه‌ی بعدی خود (ساختمان موزه‌ی فرش) باز به دنبال همین دیدگاه است. منتهی این بار به‌سراغ فرش ایرانی می‌رود و با برداشت از فرمِ دارِ قالی، با پوششی مدرن در پی خلق صورتی آشناست.
ساختمان موزه‌ی فرش، در گوشه‌ی شمال‌غربی پارک لاله در تهران در فضایی به وسعت 12000 متر مربع با الهام از عناصر سنّتی ایرانی ساخته شده است. این موزه در سال 1340 به ‌صورت ناتمام به منظور گالری فرش ساخته شد و 15 سال به ‌صورت متروکه باقی ماند و سپس در اوایل سال 1355 کار تعمیرات و تغییرات کلی آن آغاز و در روز 22 بهمن ‌ماه سال 1356 رسماً افتتاح گردید. طرح موزه کلیتی مدرن دارد و یادآور معماری سبک بین‌المللی است. آذین‌های بیرونی بنا با الهام از دار قالی و سیاه‌چادرهای عشایری طراحی شده است. فضای داخلی موزه از دو تالار (نمایشگاه دائم و نمایشگاه موقت) جهت نمایش انواع مختلف قالی‌ها و گلیم‌ها، و فضاهای جنبی آن تشکیل شده است. نمایشگاه دائمی موزه در طبقه‌ی همکف قرار دارد و مساحت آن در حدود 1500 متر مربع است. در محوطه‌ی نمایشگاه دائمْ محوطه‌ای طراحی شده که در آن یک دستگاه قالیبافی از نوع عمودی (معروف به تبریزی) قرار دارد و هنرمند قالیباف در حال نمایش شیوه‌های مختلف بافت قالی می‌باشد. سقف کاذب سالن نمایشگاه به ‌صورت فلزی و به شکل‌مربع‌های پُر و خالی طراحی و ساخته شده است. این مربع‌ها که با اختلاف سطح در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند، علاوه بر اینکه به زیبایی فضای داخلی می‌افزایند، پوشش مناسبی نیز برای تأسیسات داخل نمایشگاه هستند. به منظور استراحت بازدیدکنندگان در حین دیدن نمایشگاه، در فواصل معینی از سالن، فضاهای نشیمنی متناسب با حال و هوای داخلی نمایشگاه، برای استراحت کوتاه مدت بازدیدکنندگان تعبیه شده است. از آنجایی‌که فرم معماری بنای موزه به ‌شکلی انتخاب شده است که بخش نمایشگاهی موزه کمترین ارتباط را با فضای خارج داشته باشد، به همین دلیل تهویه‌ی هوای داخل سالن نمایشگاه از طریق دستگاه‌های تهویه‌ی جاسازی شده در فضاهای بین سقف اصلی و کاذب، امکان‌پذیر شده است. نمایشگاه موقت موزه‌ی فرش با مساحت تقریبی 800 متر مربع در طبقه‌ی دوم موزه واقع شده، و جهت نمایش فصلی فرش‌های مناطق مختلف ایران طراحی شده است. از فضاهای جنبی موزه می‌توان به سرویس‌های خدماتی، چایخانه، کتابخانه و بخش اداری اشاره نمود. در یک چشم‌انداز کلی می‌توان چنین بیان نمود که طرح پاویون ایران در نمایشگاه بین‌المللی مونرئال و موزه‌ی فرش، با اهداف مدرن طراحی شده، ولی معمار کوشیده است تا در پس معماری مدرن، صورتی ایرانی به کارها بخشد. پژوهش در سوابق‌، تحولات و كیفیت تاریخی هنر و صنعت فرش‌، خاصه در ایران‌، گردآوری و خریداری نمونه‌های انواع قالی‌های دست بافت ایرانی و برگزاری نمایشگاه‌های موقت از فرش ایران و سایر نقاط جهان‌، از اهداف موزه به شمار می‌آید. در موزه‌ی فرش انواع گلیم‌ها و فرش‌های دست بافت‌، با توجه به مرغوبیت و قدمت آن‌ها و با در نظر گرفتن ویژگی‌های قالی ایران از لحاظ رنگ آمیزی‌، طرح‌، نقش‌، بافت و تنوع مناطق قالی بافی حفظ و نگهداری می‌شود. مجموعه‌ی موزهی فرش ایران که شامل با ارزش‌ترین نمونه‌های قالی ایرانی از قرن نهم هجری تا دوره‌ی معاصر است، از منابع غنی تحقیقی برای پژوهشگران و هنر دوستان به شمار می‌آید. معمولاً حدود 135 تخته از شاهكارهای قالی ایران‌، بافت مراكز مهم قالیبافی مانند كاشان‌، كرمان‌، اصفهان‌، تبریز، خراسان‌، كردستان و جز آن‌ها، در تالار طبقه‌ی همكف به معرض نمایش گذاشته می‌شود.
در كتابخانهی موزه حدود 3500 جلد كتاب به زبان‌های فارسی، عربی‌، فرانسه‌، انگلیسی و آلمانی در اختیار هنر دوستان و پژوهشگران قرار می‌گیرد. همچنین بهترین كتاب‌ها و نشریات و تحقیقات مربوط به فرش ایران و قالیهای مشرق زمین و كتاب‌هایی در زمینه‌ی مذهب‌، هنر و ادبیات ایران در كتاب‌خانه‌ی موزه موجود است‌. در كنار كتابخانه‌، كتاب‌فروشی موزه نیز فعال است. همچنین برای استفاده‌ی بازدیدكنندگانِ موزه‌، فیلم‌ها و اسلایدهایی در زمینه‌ی قالیبافی و گلیم و هنرهای دستی ایران در سالن نمایش موزه به نمایش در می‌آید.

با تشکر ویژه از خانم دکتر صدیقه قدرت‌آبادی مدیریت موزه‌ی فرش