آیین بودایی و تأثیر آن بر معماری کشور چین
هانیه اخوت: کارشناس ارشد معماری منظر ، دانشگاه تربیت مدرس
معصومه ملایی: کارشناس ارشد معماری ، دانشگاه تربیت مدرس
محمدرضا پورجعفر: دانشیار گروه شهرسازی ، دانشگاه تربیت مدرس
مقــدمه
بررسی میزان پراکندگی معابد بودایی در کشورهای آسیایی نشان می‌دهد که كشورهای چین و تبت از لحاظ تعداد معابد بودایی در رتبه‌ی بالاتری نسبت به سایر كشورهای آسیا قرار دارند .معبد لاماها در پكن از بزرگترین معابد تبتیان بودایی است و سالانه بسیاری از بوداییان برای انجام مراسم و ادای احترام به پیكر بودا و مناجات در این مكان حضور می‌یابند. معبد بهشت در پكن نیز از دیگر معابد بودایی است كه با معماری خاص خود یادآور نماد ماندالاست و انواع مختلف تزیینات بودایی در آن به چشم می‌خورد؛ در نهایت شهر ممنوعه در پكن كه به عنوان قصر و موزه شناخته می‌شود، یادآور سنت كلاسیك پادشاهان بودایی کشور چین در دوران امپراتوری است. این مقاله به معرفی این سه مجموعه و ویژگی‌های مشترک آنها با تكیه برشناخت فرقه‌های مذهب بودایی و تأثیر آنها درمعماری بنا می‌پردازد.
بررسی دو شاخه‌ی اصلی و عمده‌ی بودایی
آیین بودایی به دو فرقه‌ی مهم تقسیم می‌شود:
1. فرقه‌ی هینایانا (گردونه‌ی کوچک یا اصغر) که در کشورهای جنوبی آسیا رواج دارد؛ 2. فرقه‌ی ماهایانا (گردونه‌ی بزرگ) که درکشورهای شرق آسیا رواج دارد.
بدون شک این اصطلاح‌ها را ماهایانی‌ها باب کرده‌اند، با این اعتقاد که مکاتب آنها گردونه یا وسیله‌ی کاملاً بزرگتری برای نقل و انتقال افراد بشر از میان دریای غم و اندوه است. ولی پس از مدتی پیروان مکتب هینایانا عدم رضایت خود را نسبت به واژه‌ی هینایانا نشان دادند و واژه‌ی تراوادا، به معنی راه یا نظریه‌ی قدما و بزرگترها را برای خود برگزیدند. تفاوت‌های شاخص این دو فرقه‌ی بودایی به این شکل است که در فرقه‌ی تراوادا هنگامی که راجع به بودا صحبت می‌شود منظور همان گواتما (بنیان‌گذار دین بودایی) است، ولی در فرقه‌ی ماهایانا که تعداد بسیار زیادی بودا وجود دارد، دارای آداب و رسوم فعالتر و پرزرق و برقتر هستند و نقش مردم عادی در این فرقه برجسته‌تر است.
ورود دین بودایی به کشور چین
چین اولین کشوری است که تعالیم ماهایانی در آن عمیقاً ریشه دوانده است. آیین بودایی در قرن دوم میلادی از طریق جاده‌ی ابریشم که راهی بازرگانی بود، از هند به چین رسید. در چین راهبه‌ای بودایی با آب و هوایی سردتر و فرهنگی متفاوت از هند مواجه شدند. چین در آن زمان دارای فرهنگ غنی حکومت خانواده‌ی سلطنتی هان بود. بنابراین اولین بوداییانی که از هند به چین رفتند، با تمدن پخته و کامل مواجه شدند، که چندان پذیرای یک دین جدید نبود. عملکرد بوداییان در چین تا قرن ششم میلادی چندان ریشه نگرفت. امپراتوران چین چه دین بودایی و چه هر حرکت دینی سازمان‌یافته را نوعی تهدید سیاسی احساس می‌کردند. با وجود این بوداییان خیلی خوب می‌دانستند چه وقت باید دست پایین را بگیرند و چه وقت راه خود را به حلقه‌ی درباریان و شخص امپراتور باز کنند.
به لحاظ انعطافی که فرقه‌ی ماهایانا از لحاظ اصول نظری، ساختار و دستورهای خویش در مورد زندگی روزمره‌ی مردم داشت، برای یک کار تبلیغی دینی در میان فرهنگ چین مناسب‌تر به نظر می‌رسید. بنابراین به تدریج مخالفت‌های اولیه چینیان تا حدودی پاسخ داده و ملایم‌تر شد. شکل‌های هنری چینی با اشکال هنری هندی و آسیای مرکزی در هم آمیخت و دین بودایی به عنوان بخش عظیمی از فرهنگ چین جای خود را باز کرد.
تنزل و افول دین بودایی در چین
ثروت عظیم صومعه‌های بودایی موجب بروز حسادت و عدم رضایت حکام جدید و مردم چین شده بود. مبنای فلسفی حکومت و اداره‌ی امور کشور در چین، عقاید کنفوسیوس بود. بنابراین پیروان کنفوسیوسی تفکرات دینی بودایی و تائویی را برای نظام امپراتوری چین خطرناک می‌دیدند. در اوایل قرن نهم میلادی دین بودایی از آن جهت که یک دین خارجی محسوب می‌شد، مورد حمله‌ی شدید واقع شد. برای مثال هزاران تمثال و مجسمه‌ی بودا ذوب و در امر ضرب سکه استفاده شد. 5000 صومعه و 40000 معبد و بتکده تخریب شد و 250000 راهب بودایی مجبور به خارج شدن از لباس روحانی شدند. امپراتوری که تعقیب و آزار بوداییان را تصویب و جاری کرده بود، در سال 846 میلادی از دنیا رفت. پس از آن، کمی از فشار وارد بر بوداییان کاسته شد. اما دین بودایی هرگز اعتبار و عظمتی را که در قرون هفتم و هشتم میلادی کسب کرده بود، به دست نیاورد.
دین بودایی در تبت
دین بودایی در تبت به نامهای مختلفی شامل واجرایانا، گردونه‌ی جواهرین (غیر قابل شکست)، لاماگرایی خوانده می‌شود.
مذهب لاماها نامی است که راهبان بودایی در تبت دارند. دین بودایی را در تبت زیر گروه ماهایانا طبقه‌بندی می‌کنند. ولی به دلیل وجود اختلافات بسیار میان لاماگرایی و فرقه‌های ماهایانا و تراوادا، دین بودایی در تبت را می‌توان به عنوان گردونه‌ی سوم از فرقه‌های بودایی قلمداد کرد.
ورود دین بودایی به تبت
در اواسط قرن هفتم میلادی، زمانی که آیین بونیسم (پرستش محلی جنبه‌های مختلف طبیعت) از لحاظ قدرت رو به افول بود و امکان پذیرش یک دین جدید وجود داشت، دین بودایی وارد تبت شد.
پس از ازدواج فرمانروای تبت با یک شاهزاده‌ی نپالی و یکی از بانوان دربار چین که هر دو به طور اتفاقی بودایی بودند، شاه به شناخت دین بودایی علاقه‌مند شد و گروهی را برای شناخت بودا به هندوستان اعزام کرد. ولی گروه اعزامی بر اثر گرمای شدید هند تلف شدند. از گروه اعزامی دوم فقط یک نفر گرما را تاب آورد و به مقصد رسید. او با متون مقدس بودایی آشنا شد و سپس به شخص شاه مراجعه کرد و او را با تعالیم بودایی آشنا ساخت. پس از مدتی مذهب بودایی توسط شخص شاه در تبت رسمی شد و پیروان بسیاری پیدا کرد. بدین ترتیب ساخت معابد بسیاری به صورت التقاطی از سبک چینی، تبتی، مغولی صورت می‌گرفت.
معرفی مهمترین معابد بودایی در پکن
با توجه به وسعت و جمعیت زیاد کشور چین، بسیاری از معابد بودایی از فرقه‌های مختلف به‌خصوص از فرقه‌ی لاماها در پایتخت این کشور یعنی پکن پراکنده است و سالانه بوداییان از سراسر دنیا به این معابد آمده و به زیارت می‌پردازند. معابد یونگ هه گونگ یا معبد لاماها، معبد بهشت و مجموعه‌ی قصر سلطنتی شهر ممنوعه از مهمترین مجموعه‌های تاریخی- آیینی این شهر محسوب می‌شوند.
معبد لاماها در پکن
(Lama Temple, Yong He Gong)
این معبد که به معبد آرامش و سکوت معروف است، از مهمترین معابد تبتیان بودایی محسوب می‌شود. این معبد اکنون مدرسه‌ی زردپوستان بودایی است و سبک هنری و معماری آن تلفیقی از معماری چینی و سبک تبتی است. به طور کلی ساختمان‌های معابد دین لاما با ابهت و بزرگی کاخ بودا و ارتفاع زیاد سالن قرائت کتب مقدس، از دیگر معابد متمایز است.
ساخت معبد در سال 1694 میلادی در زمان سلسله‌ی چینگ صورت گرفت. این بنا در ابتدا و محل سکونت و کار راهبان بودایی بود و سپس تبدیل به قصر پادشاهی یونگ ذنگ شد. در سال 1722 میلادی، نیمی از بنا تبدیل به معبد لامایی شد و نیمی دیگر هنوز قصر سلطنتی پادشاه بود. در سال 1735 میلادی پس از مرگ یونگ ذنگ جسد مومیایی وی را در معبد قرار دادند. جانشین یونگ ذنگ، یعنی کیان لانگ، با جایگزین کردن سنگ زرد (نشان امپراتوری در سلسله‌ی چینگ) به جای سنگ فیروزه‌ای، به این معبد مقام سلطنتی داد. در سال 1744 این مکان به معبد لامایی تبدیل و محل اسکان تعداد زیادی از بوداییان تبت شد و آن را به عنوان مرکز ملی مدیران و فرمانداران دین لامایی معرفی کردند. بازدید از آن در سال 1981 میلادی برای عموم آزاد شد.
معبد در امتداد شمالی–جنوبی گسترده شده است. طول مجموعه به 480 متر می‌رسد. هسته‌ی اصلی در انتهای جنوبی قرار گرفته است. در کل، مجموعه پنج تالار اصلی دارد(تصویر 1):
تالار پادشاهان بهشتی، تالار آرامش و سکوت، تالار نگهداری تالار چرخه‌ی قانون، تالار ده‌هزار خوشبختی . سلسله مراتب ورود به این مجموعه به صورت زیر است :
سردر اظهار سکوت
این سردر، در ابتدای ورودی مجموعه قرار دارد. تزیین آن با نقوش اژدها و گل صورت گرفته است. این سردر از لحاظ ترکیب رنگ و تزئینات، التقاطی از سبک چینی و تبتی است
دروازه‌ی آرامش
در این دروازه سه قوس ممتد در یک امتداد قرار گرفته‌اند. مسیر مرکزی فقط متعلق به شخص امپراتور بود. پس از ورود به حیاط و گذر از دروازه، دو برج به نامهای برج ناقوس و برج طبل به صورت قرینه در سمت چپ و راست قرار گرفته‌اند. این دروازه درحقیقت به عنوان ورودی اصلی به سمت تالارها مطرح است .
تالار پادشاهان بهشتی
پس از عبور از دو پاگودای چوبی به تالار پادشاهان بهشتی می‌رسیم. در واقع این تالار دروازه‌ی اصلی ورود به معبد است. در حیاط این تالار یک آتشدان با پایه‌ی مرمری و بدنه‌ی برنزی قرار گرفته است. این آتشدان در حقیقت مکانی به منظور گرفتن حاجت، برای بوداییان تبت به شمار می‌رود. بوداییان در کنار این آتشدان به نماز می‌ایستند و با سوزاندن چوبهای رنگی و مشاهده‌ی دود آن در هنگام سوختن، به مراقبه می‌نشینند.
تالار سکوت یا تالار ماهاویرا (لقب امین و درستکاری بودای ساکیامونی)
پیش از ورود به این تالار دروازه‌ی ورودی کوچکی برای آن تعبیه شده است . پس از عبور از دروازه به تالار سکوت هدایت می‌شویم. این تالار، سه مجسمه‌ی برنزی از بودا در سه سن مختلف را در خود جای داده است. بودا در سن بیدار شدنش در وسط، بودا پیش از بیدار شدنش در سمت راست و چهره‌ی بودای آینده در سمت چپ قرار گرفته است. این تالار محل عبادت بوداییان تبت است که در کنار سه پیکره‌ی بودا به تفکر می‌نشینند.
تالار نگهداری
این تالار در حقیقت قسمت اصلی زندگی پادشاه یونگ ذنگ بوده و جسد مومیایی‌شده‌ی وی در این تالار قرار دارد. از این رو تالار نگهداری نامیده می‌شود. این تالار از لحاظ قدمت نسبت به سایر بناهای مجموعه قدیمی‌تر است و همواره مورد توجه پادشاهان سلسله‌های مختلف قرار داشت. کیان لانگ، جانشین یونگ ذنگ، با جانشین کردن سنگ زرد به جای فیروزه‌ای به این معبد مقام پادشاهی داد.
تالار چرخه‌ی قانون
کاربری این تالار برای مطالعه و آشنایی با آیین بودا و اجرای تشریفات مذهبی است و همچون مدرسه‌ی بودایی‌ها شناخته می‌شود. سالانه افراد بسیاری به منظور آشنایی با فرقه‌های مختلف آیین بودایی به این مکان می‌آیند.
تالار ده‌هزار خوشبختی
در این تالار مجسمه‌ی بسیار بزرگی از بودا در حدود هجده متر که از چوب صندل سفید یکپارچه کنده‌کاری شده، قرار دارد. این تالار هسته‌ی اصلی مجموعه به شمار می‌آید و از لحاظ وسعت نیز بزرگتر از تالارهای دیگر است. این تالار هم مکانی برای عبادت و مراقبه است و هم جشنها و مراسم تشریفاتی آیین بودا در آن صورت می‌گیرد.
معبد بهشت در پکن (Temple Of Heaven)
این معبد در سال 1420 در زمان امپراتور مینگ ساخته شده و یکی از مهمترین معابد بودایی در پکن است. تمامی بناهای تشکیل‌دهنده‌ی این مجموعه نظیر آنچه در معبد لاما یا شهر ممنوعه دیده می‌شود در محور شمالی-جنوبی واقع شده‌اند. این معبد از چهار دروازه در چهار جهت اصلی تشکیل می‌شود. اجزای اصلی مجموعه عبارتند از: یک محراب بعد از دروازه‌ی جنوبی که در سال 1530 به مجموعه الحاق شده است، تالار شکرگزاری برداشت محصول، استوپای سه‌طبقه‌ای که در منتهی‌الیه شمالی واقع شده و دروازه‌های فرعی و راهروها. محراب جنوبی که در سال 1530 در زمان امپراتور نهم از سلسله‌ی مینگ به مجموعه الحاق شد برای پرستش در زمان انقلاب زمستانی به کار می‌رفت. محراب مشتمل بر سه سکو است که جمعاً پنج متر از زمین ارتفاع می‌گیرد. سه ردیف پله که این سکوها را به هم وصل می‌کند، هرکدام از 9 پله تشکیل شده که نماد امپراتور نهم است. علاوه بر این، چیدمان سنگ‌ها روی سکوها به شکلی است که مضرب‌هایی از 9 را به وجود می‌آورد.
اگر در امتداد شمالی-جنوبی حرکت کنیم پس از محراب، دروازه‌ی اصلی ورود به مجموعه قرار دارد که فصل مشترک محدثات دو امپراتور از نظر زمانی در آنجا قرار دارد.
تالار شکرگزاری برداشت محصول روی سکوی یک‌طبقه‌ای واقع است و سقف آن با هفت ستون که نماد هفت روز هفته است نگه داشته می‌شود. دیواری به ارتفاع 7/3 متر در پشت این تالار قرار دارد که در پلان به صورت محدب دیده می‌شود. این تحدب برای محافظت درون معبد از اصوات مزاحم بیرون معبد است. استوپای سه‌طبقه محل اتصال زمین با آسمان و به عنوان نماد بهشت ساخته شده است و در عین حال نشانه‌ی شکرگزاری برای برداشت خوب محصولات کشاورزی است، زیرا در زمان سلسله‌ی مینگ کشاورزی در چین دگرگون شد و پیشرفت کرد. این استوپا که در ابتدا از چوب ساخته شده بود بر اثر آتش سوزی سال 1889 از بین رفت و پس از بازسازی، به صورت امروزی در آمد .
پلان این استوپای سه‌طبقه دقیقاٌ از یک ماندالا به وجود آمده است. ماندالا در واقع اساس فلسفی مشابهی را میان بوداییسم و تاتوئیسم نشان می‌دهد که همان معنای یكپارچگی متقارن میان دو عالم است. در عین حال ماندالا اصول واحدی را در هستی، از ساختار كیهانی گرفته تا كوچكترین جزئیات دنیای بدن انسان، ارائه می‌دهد ؛ ظهور مداوم دایره و چهارگوشه را نمی‌توان کم اهمیت دانست و به نظر می‌آید نیازی روانی می‌خواهد با نمادین کردن این دو شکل، بیانگر نوعی نطفه‌های بالندگی نوین باشد، زیرا در گذشته، این دو نمایه انتزاعی ( دایره و چهارگوشه) با یکدیگر وحدت داشتند و بیانگر جهانی واحد از اندیشه و احساس بودند.
دایره نماد روح است (افلاطون، روح را همانند کُره می‌انگاشت). چهارگوشه (و اغلب مستطیل) نمادهای ماده‌ی زمینی، جسم و واقعیت هستند. سقف این استوپا با چهار ستون که نماد چهار فصل است نگه داشته می‌شود. دوازده ردیف پله نماد دوازده ماه تشکیل‌دهنده‌ی سال هستند. دو دوازده‌ضلعی تشکیل‌دهنده‌ی اجزای سقف، نمادی از 24 ساعت شبانه‌روز است. دروازه‌ی شرقی با راهروی مسقفی به استوپای سه‌طبقه ختم می‌شود. این راهروی مسقف محل گذر کسانی است که نذر یا قربانی به معبد می‌آورند و به این خاطر مسقف است تا نمادی از عدم توجه به دنیا و هر چه در آن قرار دارد، باشد. جانور محافظ بودا در این مجموعه اژدها است که به صورت نقاشی بر دیوارها و کنده‌کاری روی سنگ مرمر دیده می‌شود.
شهر ممنوعه در پکن (Forbidden City)
شهر ممنوعه به عنوان یک قصر-موزه شناخته می‌شود و در حقیقت نمایشگر سنت کلاسیک معماری چینی در دوران فرمانروایان مختلف است. مساحت مجموعه در حدود 720000 متر مربع است که از سه طرف توسط باغ‌های سلطنتی احاطه شده است. این مجموعه در سال 1420 میلادی در دوره‌ی سلسله‌ی مینگ تکمیل شد. این مکان محل زندگی 24 امپراتور از سلسله‌ی پادشاهی مینگ (1420 میلادی) تا سلسله‌ی پادشاهی چینگ در 1911 میلادی بود و 491 سال رونق داشت. پس از انقلاب دکتر سون یات سن در 1911 پادشاهی چینگ سرنگون و از رونق این مجموعه کاسته شد .
دروازه‌ی مریدیان
قدیمیترین دروازه‌ی این مجموعه دروازه‌ی مریدیان است که فقط مورد استفاده‌ی شخص شاه بود. ارتفاع این دروازه 37 متر است و در سال 1420 میلادی تکمیل شد.
میدان تیاه
از این میدان که به عنوان پیش‌فضای ورودی مطرح است، یک رودخانه به نام رود آب طلایی می‌گذرد، که توسط پنج پل مرمری با دیگر بخش‌های مجموعه ارتباط می‌یابد. در این میدان فضاها کاملاً وسیع و گسترده هستند و کف‌سازی میدان در چند لایه انجام گرفته است. هدف از طراحی آن به این شکل، جلوگیری از نفوذ تجاوزگران بوده است . پس از گذر از بخش ورودی، وارد مجموعه‌ی اصلی می‌شویم. مجموعه‌ی اصلی از دو بخش تشکیل شده است: حیاط بیرونی، حیاط اندرونی. این مجموعه شامل 5/9999 اتاق است. نیم اتاق باقی‌مانده، به تصور پادشاهان بودایی در بهشت قرار دارد. برای دفاع از قصر، خندقی به طول 3800 متر و عرض 52 متر کشیده شده است. در پشت خندق دیوارهایی به ارتفاع 10 متر به رنگ قرمز امتداد می‌یابد و برجهای دیده‌بانی در هرگوشه‌ی دیوارها به چشم می‌خورد .
پارک جینگ شان
این پارک که در بخش شمــالی شهر ممنوعه قرار گرفته، در حقیقت یک کوه مصنوعی است که از خاک حاصل از کندن خندق درست شده و امروزه به صورت پارک عمومی درآمده است.
قصر امپراتور چونگ ذنگ
آخرین امپراتور سلسله‌ی مینگ یعنی چونگ ذنگ در سال 1664 میلادی قصر خود را بر فراز کوه جینگ شان بنا کرد. در حقیقت شهر ممنوعه در جنوب کوه جینگ شان واقع شده و با قوانین و مقررات فنگ شویی مطابقت دارد و به همین دلیل این کوه به کوه فنگ شویی نیز معروف است.
تالار یانگ سین
در حقیقت مکانی بود که امپراتور سلسله‌ی چینگ با سفیران و مهمانان خارجی خود دیدار می‌کرد. این مکان از لحاظ تزئینات چینی و تبتی بسیار غنی است.
اتاق ازدواج
یک اتاق کاملاً خصوصی و شخصی شاه است. از لحاظ عایق‌بندی و گرمایش بسیار پیشرفته بود و در زمستان سرد پکن به راحتی گرم می‌شد.
باغ سلطنتی قصر-موزه‌ی شهر ممنوعه
این باغ سنگی و صخره‌ای، در بیرون از مجموعه‌ی شهر ممنوعه قرار دارد و دارای کوشک‌هایی در میان صخره‌هاست. معماری و طبیعت در آن به بهترین شکل ممکن با یکدیگر ترکیب شده و نمونه‌ی خوبی از باغ ارگانیک در کشور چین را به نمایش گذاشته است.
نتیجه‌گیری
بررسی دیاگرام حرکتی و عناصر فضایی معابد بودایی در کشور چین نشان می‌دهد که طراحی این مجموعه‌ها بر اساس اسلوب ویژه‌ای صورت می‌گیرد. خصوصیات مشترکی که در اکثر این معابد به چشم می‌خورد عبارتند از:
1. گستردگی معابد در محور شمالی جنوبی؛
2. گذر از حداقل دو دروازه برای رسیدن به فضای اصلی مجموعه؛
3. رعایت سلسله‌مراتب حرکتی در محور شمال به جنوب؛
4. در نظرگیری مکانی به منظور آموزش تعالیم بودا در معبد؛
5. قرارگیری پیکره‌ی بودا در معبد اصلی؛
6. اکثر معابد و مجموعه‌های بودایی در چین در زمان سلسله‌ی چینگ و مینگ احداث شده است؛
7. جانور محافظ بودا در معابد بودایی اژدها است که در تزئینات این معابد به وفور دیده می‌شود؛
8. رنگ غالب در این معابد، قرمز است؛
9. معابد ارتفاع چندانی از سطح زمین ندارند؛
10. معماری معابد تحت تأثیر معماری کهن چینی، و تزئینات برگرفته از تزئینات چینی، تبتی و هندی است؛
11. سایت پلان این مجموعه‌ها در یک مستطیل منظم قرار می‌گیرد، به طوری که محدوده‌ی آنها در بافت شهر کاملاً شاخص است؛
12. عمده‌ی مصالح این معابد از چوب و سنگ است؛
13. سقف این معابد به صورت شیروانی و از پوشش سفال یا چوب است؛
14. حیوانات مورد علاقه‌ی بودا، شامل اسب، میمون و فیل به وفور در تزئینات به چشم می‌خورد؛
15. به منظور دور کردن شیاطین در کنار برخی از دروازه‌ها از پیکره‌های کراهت‌انگیز استفاده شده است.
منابع و مراجع
1. کوپر، جین. سی. فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمه‌ی ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد، 1379.
2. یونگ، کارل گوستاو. انسان و سمبل‌هایش. ترجمه‌ی محمود سلطانیه. تهران: جامی، 1377.
3. فیشر، ای. رابرت. نگارگری و معماری بودایی. ترجمه‌ی ع.پاشایی. تهران: فرهنگستان هنر، 1383.
4. ویر، رابرت. جهان مذهبی. ترجمه‌ی دکتر عبدالکریم گواهی. چاپ اول. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1378.
5. الدنیرک،هرمان. فروغ خاور، شرح زندگانی و آیین رهبانیت بودا. ترجمه‌ی بدرالدین کتابی. اصفهان: کتابفروشی تائید، 1364.
6. چنین گفت بودا: بر اساس متون بودایی. ترجمه‌ی هاش م رجب‌زاده. تهران: اساطیر، 1372.
7. زارعی، محمد ابراهیم. آشنایی با معماری جهان. ویراستار قهرمان شیری. همدان: فن‌آوران، 1379.
8. Clunas,Craig. Art in China. Oxford University Press, 1997.
9. Pirazzolit,serstevens, Michele. China. Taschen ,2000.
10. Corbin,Henry. Temple and Contemplation, London: KPI in association with Islamic Publications, 1987.
11. www.china.com
12. www.localhost.com
13. www.aftab.ir
14. www.Beijingmap.com
15. www.lamatemple.com
مطالب مرتبط
