کتابخانه‌­ی ملی جمهوری اسلامی ایران، اثر (شرکت مهندسان مشاور پیرزار)

کتابخانه‌ی ملی ایران صندوقچه‌ی گنج عظیمی‌ست که طی سال‌ها اندوخته و محافظت شده تا بدین‌جا برسد. میزاتقی‌خان امیرکبیر با احداث کتابخانه‌ای در مدرسه‌ی دارالفنون سنگ بنای اولیه‌ را بنیان نهاد. محلی که او برای نگه‌داری کتاب‌ها ساخته بود، در طول 150 سال بارها نام و مکانش تغییر کرد و به نام‌های کتابخانه‌ی دارالفنون، کتابخانه‌ی معارف، کتابخانه‌ی عمومی معارف، کتابخانه‌ی ملی فرهنگ، کتابخانه‌ی فردوسی و کتابخانه‌ی ملی تهران نامیده شد. سرانجام در سال 1316 در محل کتابخانه‌ی موزه‌ی ایران باستان در خیابان سی تیر رسماً تحت عنوان کتابخانه‌ی ملی ایران ثبت شد تا در خدمت علاقمندان علم و ادب باشد. اما طرح آن همچنان دستخوش تغییرات بود.
توجه به معارف یا به عبارتی، فرهنگ در دوره‌ی مظفرالدین شاه جانی تازه گرفت و جمعی از روشنفکران، آزادی‌خواهان، دولتمردان و تجار ترقی‌خواه، نهضتی نو در جهت توسعه‌ی فرهنگ و ارتقای سطح سواد جامعه به راه انداختند. این اجتماع در سال 1316 اقدام به راه‌اندازی کتابخانه‌ای در گوشه‌ی مدرسه‌ی دارالفنون کردند که حاوی مجموعه کتاب­‌های خارجی و چاپ سنگی می‌شد و محصلان و معلمان از آن بهره‌مند بودند. توجه به کمبودهای کتابخانه‌ای و وضعیت فرهنگی جامعه‌ی ایران، ساخت بنایی به‌عنوان کتابخانه‌ی ملی را ضروری می‌نمود؛ با این هدف که به گردآوری و نگهداری کتاب‌­هایی اختصاص یابد که درباره‌ی ایران نوشته می‌شدند. پیشنهاد ساخت از سوی مجلس تأیید شد و رضاشاه در حمایت از طرح، کتاب‌­های سلطنتی را به کتابخانه‌ی ملی اهدا کرد که بعداً با کتاب‌هایی به زبان‌های روسی، فرانسوی و آلمانی که متعلق به بانک استقراضی روسیه بود، غنی‌تر شد. امروز بیش از 1,861,500 جلد کتاب در بخش مخازن کتابخانه‌ی ملی ایران وجود دارد؛ کتابخانه‌ای در مقایسه با همتایان نامداری در اروپا، همچون کتابخانه‌ی ملی انگلستان، که از نظر وسعت بسیار بزرگ‌تر می­‌باشد اما از لحاظ منابع و امکانات کاستی‌هایی دارد.
برنامه‌ی اولیه‌ی ساخت بنای جدید کتابخانه در سال 1355 تدوین و حتا طرح آن به مسابقه گذاشته شد اما به ‌علت رویداد انقلاب به تعویق افتاد؛ در سال 1370 خورشیدی، طرح دوباره مورد بازبینی قرار گرفت تا با انطباق با نیازها و امکانات روز به اجرا گذاشته شود. طرح کتابخانه در سال 1374 برای بار دوم به مسابقه گذاشته شد و شرکت مهندسان مشاور پیرراز به سرپرستی یوسف شریعت‌زاده امتیاز طراحی را به‌دست آورد. کارهای ساختمانی و نازک‌کاری توسط شرکت ایران بورگه و امور مربوط به تأسیسات و برق توسط شرکت آلاوه انجام شد. ساختمان کتابخانه‌ی ملی ایران نگه‌دارنده‌ی کلیه‌ی آثار نوشتاری، دیداری، شنیداری یا به‌عبارتی، کلیه‌ی آثار فکری و فرهنگی کشور است که در اسفندماه سال 1383 افتتاح شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. طراحی ساختمان جدید با ارجاع به معماری قبل و بعد از اسلام انجام شده و کشیدگی بنا، دید را به سمت بالا و آسمان هدایت می‌کند. قوس‌ها و نقش‌ها با الهام از معماری اسلامی شکل گرفته‌اند و اسکلت انعطاف‌پذیر بنا در مقابل زلزله مقاوم است. تیم طراحان عقیده داشتند که پس از مطالعه و درک دستاوردهای نظری و تجارب فنی سایر معماران، باید طرحی شخصی ارائه داد که بر پایه‌ی سلایق و نیازهای ایرانی، شرایط اقلیمی و فرهنگی و اصول فکری ایرانی طراحی شده باشد. بهره‌وری از آخرین دستاوردهای فنی، توجه به عوامل اقلیمی، فرهنگ و سابقه‌ی تاریخی کشور و پرهیز از تقلید جزو معیارهای اصلی و مهم برای طراحان بود.
زمین محل احداث با وسعتی در حدود 62,000 متر مربع در اراضی عباس‌آباد قرار دارد که در ضلع شمالی و مقابل کتابخانه، میدان وسیعی طراحی شده و رو به‌ روی آن، مجموعه‌ی فرهنگستان‌های جمهوری اسلامی احداث شده است. میدان تنها به گردشگاه و عبور عابرین پیاده اختصاص یافته و فضاهایی مرتبط با فعالیت‌های هنری و فرهنگی و نیز پارکینگ در زیر آن در نظر گرفته شده است. طرح ساختمان توسط شریعت‌زاده و با همکاری محسن میرحیدر و یدالله رزاقی تکمیل شد. طراحان در کار خود، معماری ایرانی را مدنظر و معیار کار خود قرار دادند و طرح پیشنهادیشان کلیتی به‌هم پیوسته داشت و تاحدودی یادآور سبک معماری مدرن بود.
سایت کتابخانه‌ی ملی ایران بر روی لایه‌های قدیمی آبرفتی قرار گرفته و پیوستگی شدید دانه‌بندی خاک در لایه‌هایش باعث می‌شود که آب به آنها نفوذ نکند. این لایه‌ها از لحاظ مکانیکی، مقاوم اما در برابر جریان آب، سست هستند و دچار آب‌بُردگی می‌شوند. به این جهت زه‌کشی مناسب به‌صورت کمربندی و اجرای تمهیدات لازم برای عدم نفوذ رطوبت از کف‌های داخلی به زیرِ پی الزامی بود. سازه بر پایه‌ی ستون‌بندی‌های منظم و دهانه‌های مساوی در دو جهت طراحی شد. فاصله‌ی محور تا محور ستون‌ها 1/8 متر است که بر اساس مضربی از مدول معماری به‌دست آمده و معادل 35/1 متر می‌باشد. این اندازه، فاصه‌ی استاندارد محور تا محور قفسه‌های کتاب است و به این ترتیب در دهانه‌ی انتخابی، شش مدول یا شش ردیف قفسه‌ی کتاب امکان استقرار یافته‌اند. به‌علاوه، 10/8 مضربی از 90 سانتیمتر است که همان طول استاندارد قفسه‌های کتاب است. زیاد بودن بار زنده در قسمت مخازن بسته‌ی مرکزی ایجاب می‌کرد تا این مخازن در طبقات تحتانی قرار بگیرند و در نتیجه، توزیع جرم و سختی در ارتفاع ساختمان یکنواخت انجام و سازه در برابر نیروی زلزله مقاوم شد. حجم معماری ساختمان با هدف تأمین مقیاس مطلوب انسانی و تأمین نور دارای عقب‌نشینی در طبقات است. سطوح طبقات، سطحی یکنواخت و مساوی ندارند و به‌ صورت پلکانی عقب‌نشینی کرده‌اند. ارتفاع تیرها در محل ستون‌ها به‌نسبت زیاد است که به‌ میزان قابل ملاحظه‌ای در انتقال لنگرهای ناشی از بارهای افقی و قائم مؤثر است. تیرهای اصلی با ماهیچه‌هایی به ستون‌ها متصل شده‌اند. به‌دلیل تنوع احجام فضایی داخلی، فرم‌های آزاد، شکستگی احجام، حفره‌های کف طبقات و ستون‌های بلند با فرم‌های متنوع و سرستون‌ها به‌صورت دو، سه، چهار پَر یا بیشتر طراحی شدند. پی ساختمان نیز با توجه به ویژگی‌های خاک محل و نیازهای سازه‌ای، به‌شکل گسترده طراحی شد و دارای پایه‌ستون‌هایی در حدفاصل روی پی گسترده تا کف‌سازی‌هاست. لزوم انعطاف‌پذیری فضاها ایجاب کرد تا عناصر ثابت مانند دیوارهای برشی از طرح حذف شوند و قاب‌های صلب بتنی هماهنگ با طرح معماری به‌عنوان سیستم باربر ساختمان در نظر گرفته شود.

فضاهای داخلی

در میان بناهای فرهنگی، کتابخانه‌های ملی به‌علت گستردگی دامنه‌ی فعالیت‌هایشان و سرعت تحولات فن‌آوری تحت بیشترین و مهم‌ترین تحولات قرار می‌گیرند و میزان، نوع و ابعاد این تغییرات اصلاً قابل پیش‌بینی نیست. مثلاً نمی‌توان حدس زد که در چند سال آینده، بخش منبع یا خدمات‌رسانی چگونه خواهد بود. تکنولوژی از یک سو، حجم منابع شهری را می‌کاهد و از سوی دیگر، حجم تازه‌ای بدان می‌افزاید پس طراحی یک چنین مرکز مطالعاتی و فرهنگی وسیعی، یک چالش بزرگ ا‌ست. چیدمان داخلی بر اساس نیازهای عملکردی سامان یافته است. تقسیم‌بندی فضایی در برنامه‌ی فیزیکی طرح کتابخانه شامل فضاهایی مختص فعالیت‌های همگانی (با زیربنای خالص حدود 7,400 متر مربع)، کتابخانه‌ی پژوهشی (با زیربنای خالص حدود 16,000 متر مربع)، خدمات پشتیبانی اجرایی (با زیربنای خالص حدود 4,500 متر مربع)، خدمات پشتیبانی اداری، فنی و تسهیلات (با زیربنای خالص حدود 7,900 متر مربع)، خدمات نگهداری و نگهبانی (با زیربنای خالص حدود 7000 متر مربع)، مخازن بسته‌ی مرکزی (با زیربنای خالص حدود 20,000 متر مربع)، مرکز تحقیقات ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی (با زیربنای حدود 2000 متر مربع) و تسهیلات پارکینگ (با زیربنایی حدود 7000 متر مربع) می‌باشد.
مواردی از قبیل دسترسی آسان، قابلیت جذب شهروندان، ابعاد و شیب مناسب، مقاومت بالا و دسترسی به امکانات تأسیساتی در انتخاب سایت کتابخانه لحاظ شده بود. طرح و معماری ساختمان کتابخانه، با توجه کامل به منعطف بودن طرح با تغییرات احتمالی فضا در آینده، تسهیل نقشه‌ی تردد، سهولت در سرویس‌دهی، کاربرد آسان از امکانات داخلی، تعامل بین کاربران با کارمندان و با یکدیگر، نورگیری، توسعه‌های آتی، صرفه‌جویی در انرژی، امنیت فضا، حفاظت کامل و بی‌نقص از محتوای ارزشمند آن و محدودیت‌های اقتصادی صورت گرفت.
طراحی دقیق جزئیات درها و پنجره‌ها، تقلیل سطوح پنجره‌های جانبی، تعبیه‌ی نورگیرهای سقفی، حفاظت پنجره‌های جبهه‌ی غربی با شاخ و برگ درختان، امکان دسترسی با حداقل استفاده از تسهیلات مکانیکی، استقرار مخازن اصلی با شرایط تأسیساتی ویژه در زیرزمین و عدم تماس آن با جداره‌ی خارجی ساختمان، تأمین نور و تهویه‌ی طبیعی برای پارکینگ، انتخاب مصالح و پوشش‌ها از متريال عایق و غیره به جلوگیری از اتلاف و صرفه‌جویی در انرژی ساختمان بسیار مفید واقع شد. تأسیسات با لحاظ کردن ویژگی‌های الزامی کتابخانه و محتویات ارزشمند داخل آن طراحی و تنظیم شد تا درصورت تغییر مضر شرایط هوا، رطوبت، آلودگی‌های محیط، آتش‌سوزی‌های احتمالی و مانند اینها کمترین آسیب متوجه کتاب‌ها و اسناد شود. به‌عنوان مثال هیچ‌ یک از لوله‌های انتقال آب باران نباید از فضای اصلی مخازن عبور کند، سیستم‌های کنترل خودکار به‌صورت دائمی، شرایط گرما و رطوبت را چک می‌کنند و سیستم هوارسان از نوع تمام‌ هوا انتخاب شده که با سرعت کم و حجم ثابت، تهویه‌ی ایده‌آل فضا را تضمین می‌کنند. دستگاه‌های هوارسان در مجاور شفت‌ها قرار دارند.

منبع: تدوین: خانی‌زاد، شهریار. مترجمین: گلکار، آبتین؛ سیداحمدیان، علیرضا؛ رحیمی، الناز؛ احسانی مؤید، فرزانه. طراحی کتابخانه (در ایران و جهان) (اصول و مبانی طراحی داخلی کتابخانه‌ها از کلاسیک تا معاصر). تهران: نشر هنر معماری قرن،چاپ دوم (ویراست دوم) تابستان 1392. ص.178.

معماری معاصر ایران : فرهنگی، هنری، مذهبی، ورزشی

____________________________________________            

نام پروژه: کتابخانه‌­ی ملی جمهوری اسلامی ایران
موقعیت پروژه: تهران، ایران
معمار: یوسف شریعت‌­زاده (شرکت مهندسان مشاور پیرزار)
سال ساخت: 2004م (1383 ه.ش)