اندیشیدن با دیاگرام
نگاهی به فرایند تفکر دیاگرامی، در طراحی مجموعه‌ رستوران‌های توریستی شهر مسقط
محسن خز دوز

مقدمه
از دهه‌ی 1980، دیاگرام به یک روش ارجح برای پژوهش، برقراری ارتباط، نظریه‌پردازی و ایجاد طرح‌های معماری و ایده‌ها و پروژه‌ها بدل شده است. بنابراین ارتقای دیاگرام، در تقابل با ماکت یا ترسیمات، یکی از معنا‌دارترین پیشرفت‌های نوین در فرایند طراحی در پایان قرن بیستم و اوایل قرن بیست‌و‌یکم است. دیاگرام‌ها، به همان اندازه که تعریفشان برای معماران و نظریه‌پردازان گیج‌کننده است، در پیشرفت معماری و طراحی شهری در دوره‌ی مدرن ضروری بوده‌اند. بدون شک دیاگرام‌ها در پیش راندن ایده‌های مدرنیسمِ متعالی، نقش بسزایی داشته‌ و درگیر رقابتی دیجیتال در آغاز قرن بیستم نیز بوده‌اند.
در معماری، ترسیمات، شکل ابتدایی ارائه هستند و یک طراحی را از کانسپت تا ساخت پیش می‌برند. به استثنای ماکت‌ها، بیانِ معماری کلاً به صورت ترسیم است. کریستوفر الکساندر، طراحی را تطبیق خواسته‌های برنامه با دیاگرام‌های متناظر توصیف می‌کند … دیاگرام «نقطه‌ی آغاز ترکیب (سنتز)» است (Yi-Luen Do & Gross, 2001: 229, 235).
دیاگرام، به بیان گرافیکی ساده به امری اشاره می‌کند که به آن اندیشیده می‌شود و مجسم می‌گردد. در واقع آنها ترسیمات یا تصاویر ساده‌ای هستند و برای اینکه با آنها یا در خلالشان تفکر شود، به کار می‌روند. نه‌تنها به این دلیل که دیاگرام ترتیب و ثبات را تأمین می‌کند، بلکه چون وسیله‌ای برای بی‌ثباتی و اکتشاف است، ایده‌ی فکر کردن در خلال یک دیاگرام حیاتی می‌باشد (Knoespel, 2002: 18).
روند تغییر و تحول دیاگرام‌های معماری را می‌توان در ترسیمات طراحان مختلف در سده‌ی گذشته مشاهده نمود. برای مثال، ترسیمات و تصاویر اولیه‌ی لوکوربوزیه به وضوح نشان می‌دهند که چگونه او شیوه‌های مفهومی و تجاری تفکر را در هم آمیخت و این هم‌افزایی‌ به وی آموخت که هم زمانِ برخی امور را پنهان سازد و هم از پرداختن دقیق به برخی بخش‌ها کاملاً بهره ببرد. تأثیر سفر روی ماهیت مفهومی تفکر وی را می‌توان در تکامل عکس‌ها و اسکیس‌های او از رئالیسم توصیفی به اکتشافات دیاگرامی مشاهده نمود (Gresleri: 1984). در نتیجه، تصاویر و ترسیماتی که وی در پایان سفرش تولید نمود، تقریباً تمایز موجود میان تصاویر مشاهده‌ای و دیاگرام‌های مفهومی را از میان برد. همین تغییر جهت در اندیشه‌ی وی، منتهی به اسکیس‌هایی شد که بعد‌ها ایده‌های طراحی مدرنیسم متعالی را به پیش راند (Pitrowski, 2012: 231).
در 1997، جان رچمن تحلیلی جامع از تغییرات شناخت‌شناسانه‌ای ارائه داد، که آنها را «نو‌عمل گرایی» می‌نامد. به عقیده‌ی وی، دو عملکرد اولیه‌ی این عمل گرایی در معماری، تشخیص و دیاگرام کشیدن هستند ــ که اولی پیچیدگی اطلاعات مرتبط را کشف کرده و دومی، راهبردهای تصویری و گزینه‌های مفهومی ارائه می‌دهد (Pitrowski, 2012: 232). در‌عین‌حال، از نقطه‌نظر طراحان OMA، مهمترین جنبه‌ی این روش طراحی «محو کردن مرز میان تحلیل اطلاعات و ادراک پروژه است» (Deen & Garritzmann, 1998: 83 -92).
در نوشتار پیش رو دیاگرام هایی از فرایند طراحی مجموعه رستوران‌های توریستی در مسقط، پایتخت کشور عمان، ارائه شده است. دیاگرام‌ها از نخستین مرحله ی روی کاغذ آمدن اندیشه ها و مفاهیم ذهنی معماران به کار بسته شدند و به این ترتیب تفکر بصری به‌عنوان اساس طراحی، در جهات مختلف، فرصت رشد و توسعه یافت و تفکر دیاگرامی باعت همگرایی اندیشه‌های متفاوت اعضای تیم طراحی گردید. این تفکرِ مبتنی بر دیاگرام، در واقع ماهیتی فرایند‌ـ‌محور به همراه داشته؛ هرچند که مانند هر پروژه‌ی معماری دیگری به فراورده‌ی نهایی هم دست یافته است. هدف از ارائه‌ی دیاگرام‌هایی که در ادامه مشاهده خواهید نمود این است که مبانی نظری و مفاهیمی که پیشتر به اختصار ذکر آن رفت (برای مطالعه‌ی گسترده‌تر می‌توان از منابعی بهره جست که در پایان ذکر شده است) در یک پروژه‌ی واقعی دیده شوند و نیز گونه‌بندی دیاگرام‌های معماری با ذکر نمونه تبیین گردند.
نقشه‌ی دسته‌بندی دیاگرام‌ها (category map)، انواع دیاگرام‌ها و ارتباط آنها را به نمایش می‌گذارد. این تصویر بر‌اساس پروژه‌ی مورد بررسی، نسبت به مرجع اصلی، دستخوش تغییراتی شده و از ارتباط دیاگرام‌هایی که در این پروژه استفاده نشده‌اند با دیگر انواع دیاگرام، صرف نظر گشته است (تصویر 1).
دیاگرام‌های بستر پروژه (Contextual)
ماریو بوتا، ارتباط بین ساختمان با پیرامون خود را اینگونه شرح می‌دهد:
«ارتباط بین معماری و بستر آن، ارتباطی نقش گرفته از یک تأثیر‌پذیری متقابل است. می توان گفت که این بستر و معماری آن، در تماس دو‌جانبه و همیشگی بوده و همواره با هم در ارتباط‌اند» (گروتر، 1390: 130) دیاگرام های زمینه ای، یک کانسپت طراحی را به جنبه هایی فراتر از خود آن مرتبط می سازند. آنها معمولاً ایده های انتزاعی را نمایش داده و جزئیات کمتری را نسبت به سایر گونه های دیاگرام در‌بر‌می گیرند. این دیاگرام ها گستره ی وسیعی از محیط یکپارچه تا شرایط جهانی و فعالیت ها را شامل می شوند (Chaplin, 2013: 17). بررسی زمینه با استفاده از دیاگرام، به تفکر در مقیاس کلان و عمل در مقیاس محلی کمک می نماید. همچنین ترسیم انواع دیاگرام های زمینه ای به طراح این امکان را می‌دهد که با درک پیام بستر، بر پیوند فضا و محیط تأکید و بر‌اساس زمینه ی فرهنگی، اجتماعی، تاریخی، کالبدی، اقلیمی و … طراحی نماید (مهدوی نژاد و دیگران، 1390: 21-34). از آنجایی که هر پروژه در بستر خود شکل می گیرد، توجه به زمینه در مقیاس کل (جهانی) و جزء (محلی) غیرقابل چشمپوشی است (تصویر 2).
در دیاگرام های پیش رو، ویژگی های اصلی بستر سایت دیده می شوند. یکی از مهم ترین ویژگی های این سایت، نزدیکی به دریای عمان می باشد (فاصله ی سایت پروژه با ساحل دریا، تنها یک بلوک است) که این موضوع، موقعیت ویژه ای را از لحاظ پیوند با راه های منتهی به ساحل و مسیر ساحلی، دید و منظر، جذب گردشگر و ملاحظات اقلیمی برای سایت ایجاد می‌نماید. با توجه به قرار گرفتن سایت پروژه در محدوده ای توریستی و در مجاورت سفارتخانه های مختلف شهر مسقط، ارتباط سایت با شبکه‌ی ارتباطی شهر و نیز مکان ها و ساختمان های مهم اطراف مورد توجه است. به علاوه، مجاورت این سایت با مجتمع های سینمایی نیز از عواملی بود که بر توریستی بودن و پاسخ فرمال به مسئله تأکید می نمود. این سایت در بخشی از شهر قرار دارد که یکی از محلات اعیان‌نشین شهر مسقط محسوب شده و خانه‌ی وزرا و سفرا در آن واقع است. در این دیاگرام‌ها، به صورت شماتیک ترکیب توده و فضا دیده می‌شود. نکته‌ی دیگری که مورد توجه قرار گرفت، جهتگیری بافت و در واقع رون شهر مسقط بود.
در اینجا با بهره‌گیری از تعاریفی که چاپلین در کتاب خود The Architecture of Diagrams, a Taxonomy of Architectural Diagrams از انواع دیاگرام داشته، به شرح مفاهیمی چند می‌پردازیم.
دیاگرام های فرایند طراحی (Sequential)
این دیاگرام ها مرتبط به توالی اشتقاقی (تحولات فرم) در یک فرایند طراحی بوده و مراحل پی‌در‌پی آن را توصیف می نمایند. این دسته معمولاً از پس‌زمینه یا محیطی بهره می‌برند که طی فرایند ثابت باقی مانده و تنها یک یا دو متغیر را تغییر می‌دهند، بنابراین می‌توانند فرایند را بیشتر قابل درک سازند. در تصویر پیش رو، فرایند شکل گیری پروژه تحت تأثیر عوامل سایت، روند شکل گیری ایده های اصلی پروژه و نتایج به دست آمده‌ی مورد نظر تیم طراحی، در قالب دیاگرام نمایش داده شده است؛ دیاگرام هایی که به‌صورت گام به گام، فرایند رسیدن به طرح را بیان می کنند (تصویر 3).
دیاگرام‌ برنامه (Programmatic)
دیاگرام های برنامه ای، به سازمان یک بنا در بخش های برنامه و کاربری مربوط هستند که چگونگی ارتباط این برنامه ها و فرم ساختمان را به تصویر می کشند. این دیاگرام ها معمولاً پلانیمتریک، مقطعی و آگزونومتریک بوده و فرم ساختمان را به کارکرد مطلوب هر فضا مرتبط می‌سازند (تصویر 4).
دیاگرام های پلانیمتریک (Planimetric)
دیاگرام های پلانیمتریک، مفاهیم (کانسپت ها) و المان های فضایی را از بالا نشان می دهند. این دیاگرام ها، اغلب فرم معماری را به برنامه، ترکیب فضایی و سازماندهی مرتبط می سازند. در این بنا، طراحی حجم مورد نظر با تکیه بر عوامل مختلفی همچون دیاگرام های برنامه دهی، اقلیم، دیاگرام های مقطع و … صورت گرفت. در ادامه برای طراحی پلان های مجموعه، با تعیین محدوده ی قابل طراحی از حجم، سلسله‌مراتب حرکتی و سکانس ها و ارتباط های فضایی در محدوده ی مشخص شده ی حجم مجدداً تحلیل شدند و با استناد بر این دیاگرام ها، پلان های مجموعه شکل گرفتند (تصویر 5).
دیاگرام های پیش رو، وظیفه ی انتقال بهتر عملکرد و ارتباط فضایی در پلان نهایی را با استفاده از ابزار های گرافیکی بر‌عهده داشته و خوانش بهتری از پلان ارائه می دهند (تصاویر 6، 7، 8 و 9).
برش‌‌ـ‌دیاگرام (Sectional)
دیاگرام های مقطعی با استفاده از یک صفحه ی برش عمودی که برای نشان دادن ویژگی های درونی و عمودی یک طرح، از یک جسم می‌گذرد، به کانسپت های معماری یا فضایی مرتبط می شوند. این دیاگرام ها، اغلب، فرم معماری را با برنامه و با پدیده‌های نادیدنی مانند نور و باد مرتبط ساخته و المان ها را به مقیاس انسانی مربوط می نمایند.
در فرایند طراحی سعی شد برای طراحی مقاطع، با در نظر گرفتن هوای گرم عمان، به سایه اندازی و جریان هوا توجه ویژه ای شود. از این رو، برای افزایش سایه اندازی از شکل کروی استفاده شد تا در زمان های مختلف روز، قسمتی از پروژه در سایه باشد. تقسیم کره به مدول های کوچک تر نیز با هدف افزایش سایه اندازی انجام گرفت. طراحی مقاطع با این روش و نیز توجه به جریان هوا، تأثیر مستقیم در شکل گیری پروژه ی نهایی داشت که در دیاگرام های فرایند طراحی، به‌عنوان مراحل شکل گیری پروژه مشاهده می شود (تصاویر 10، 11، 12 و 13).
آگزونومتریک (Axonometric)
دیاگرام های آگزونومتریک، که با خطوط موازی ترسیم می شوند، به کانسپت های معماری یا فضایی مرتبط‌اند. این دیاگرام ها، اغلب به‌عنوان ابزارهای توصیفی برای به تصویر کشیدن کانسپت های طراحی به صورت یک کل، استفاده می شوند ــ چه به‌صورت نمایی گسترده از المان های منفرد، یا به‌عنوان یک پیکره ی واحد که خروجی نهایی مورد نظر را نشان می دهد ــ هرچند که تمام این موارد می توانند به صورت بخش هایی از یک توالی در فرایند طراحی نیز ظاهر شوند. در مجموعه رستوران های توریستی مسقط، به دلیل حرکت های پوسته در جهت های مختلف و شروع بنا از روی زمین، استفاده از دیاگرام های آگزونومتریک جهت خوانش بهتر فضا لازم به نظر می‌رسید (تصاویر 14، 15، 16 و 17).
دياگرام های اقتصادی (Economic)
يکی از عوامل تأثيرگذار در شکل گيری يک پروژه ی معماری، توجه به عوامل اقتصادی می باشد. معمولاً بيان عوامل اقتصادی، به صورت داده های عددی و پيش‌فرض های پيچيده صورت می‌گیرد که يافتن ارتباط بين آنها سخت است. بررسی هر يک از اين عوامل به صورت جداگانه، شايد نتواند کمک زيادی به حل آنها نماید، پس لازم است که در يک ساختار منسجم بررسی شوند که در ساختار معماری، بيان گرافيکی می تواند اين انسجام را ایجاد کند.
در پروژه ی مجموعه رستوران های مسقط، به دليل شرکت در مناقصه و تأثير‌گذار بودن عوامل اقتصادی در روند پيشرفت پروژه، در هر مرحله از طراحی، پاسخ هایی در جهت حل اين مشکلات ارائه گردید که برای نمونه، می توان به راهکار پخش شدن پروژه در سطح به جای رشد عمودی آن، با توجه به هزينه های بالای ساخت و نگهداری فضای سبز در اين منطقه، اشاره نمود (تصویر 18).
در فرایند تولید دیجیتال، پنل های ایجاد شده دارای تنوع زیادی بودند. این تنوع نیازمند هزینه ی اقتصادی، زمان بیشتر برای ساخت و افزایش تولید نقشه های فاز دو بود. با بهینه سازی، تعداد پنل های تولید شده را به هشت مدول کاهش دادیم که این امر موجب عدم پیوستگی و تداوم در فرم پروژه شد. برای حل این مسئله و همچنین گریز از فرم آزاد و غیر‌قابل پیش بینی تولید شده، سعی کردیم با وارد نمودن قواعد هندسی و ریاضی، آن را کنترل نماییم (تصویر 19).
با توجه به استفاده از سازه ی فضاکار در پروژه، ضخامت سقف سازه ای حدود دو متر برآورد گردید که با ایجاد سقفی دو پوسته، توانستیم عایقی به ضخامت دو متر، بین فضای بیرون و داخل ساختمان ایجاد نماییم و بسیاری از هزینه های مربوط به سرمایش و تهویه ی مطبوع را کاهش دهیم. همچنین محل مناسبی برای قرارگیری و عبور تأسیسات نیز پیش بینی گردید (تصویر 20).
دیاگرام تناسبات (Scaled)
این دسته از دیاگرام ها، به مقیاس یک کانسپت طراحی مربوط هستند. آنها معمولاً یک فرم ساختمانی را به مقیاس انسانی ربط داده، یا مقیاس یک فرم ساختمانی را در مقایسه با مرجعی که برای عموم شناخته شده باشد، تصویر می کنند تا درک درستی از ابعاد پروژه به مخاطب ارائه شود (تصویر 21).
دیاگرام ساختاری (Structural)
این دیاگرام ها معمولاً مانند دیاگرام پلانیمتریک، مقطعی یا آگزونومتریک از المان های ساختاری مجموعه هستند که در ارتباط با فرم ساختمانی کلی ترسیم می شوند. گاهی این دیاگرام ها، پدیده های نادیدنی مانند فشار و تنش را نیز با استفاده از مقیاس و طیف رنگ نشان می دهند.
آنالیز نور و سایه
(Light & Shadow Analyze)
دیاگرام های تحلیلی‌ـ‌آنالیزی نور و سایه، در قسمت های مختلف طراحی کاربرد دارند و برای تحلیل سایت پروژه، در جهتگیری، ابعاد و عوامل دیگر مؤثر بوده و در تحلیل همزمان با طراحی نیز، برای فرم یابی و بهینه سازی و کنترل و بررسی نور در فضاهای مختلف، استفاده و در پایان طراحی، برای بررسی نهایی پروژه به کارفرما ارائه می‌شوند.
این تحلیل، یا به صورت شبیه‌سازی با استفاده از نرم‌افزار‌های تحلیلی اقلیم به دست می‌آید و یا تیم طراحی، با تکیه بر معلومات اقلیمی خود آنها را تهیه می‌کند. این آنالیزها، هم در طراحی جزئیات و هم در طراحی کل پروژه کاربرد دارند (جزء و کل).
تیم طراحی بعد از بررسی‌های اقلیمی سایت پروژه، سعی در کنترل دمای مسقط ــ به‌عنوان اقلیمی گرم و مرطوب ــ داشت؛ به همین دلیل، یکی از ایده‌های اصلی پروژه بر‌اساس کنترل نور و حداکثر سایه‌اندازی شکل گرفت. در واقع، دیاگرام‌های تحلیلی‌ـ‌آنالیزی نور و سایه، بیان راستی‌آزمایی دیدگاه‌های تیم طراحی می‌باشند (تصویر 22).
شرح پس رویدادی
(Post Facto Explications)
این دیاگرام‌ها جنبه های مختلف طراحی را پس از اتمام آن توضیح می‌دهند. آنها با اهداف مختلفی ترسیم شده و موارد گوناگونی همچون نمایش ویژگی‌های فرم ساختمان، بررسی برنامه و عملکرد و پدیده‌هایی مانند جریان باران، باد و نور روی ساختمان را نمایش می‌دهند. همچنین امکان بررسی ایده‌ها و نتایج حاصل از طراحی و توصیف ویژگی‌های پروژه را برای کارفرما و مخاطب پروژه به وجود می‌آورند (تصویر 23).
آنالیز باد (Wind Analyze)
باد یک نیروی بالقوه‌ی طبیعی است که در پروژه‌ها و اقلیم‌های مختلف، برخوردهای خاص خود را می‌طلبد. دیاگرام‌های آنالیزی‌ـ‌تحلیلی باد، بر‌اساس ویژگی‌ها و تأثیرات مختلف آن طراحی شده و در مراحل مختلف طرح، قابل بررسی می‌باشند. در این پروژه، آنالیز باد ابتدا برای استفاده از تهویه‌ی طبیعی آن صورت گرفت و در نهایت برای توضیح تصویری نکات، دیاگرام‌های تحلیلی‌ـ‌توصیفی به دیاگرام‌های تحلیلی‌ـ‌آنالیزی ابتدای پروژه اضافه شدند (تصاویر 24، 25، 26 و 27).
آنالیز اقلیمی (Climentical Anlyze)
با نگاهی به معماری بومی منطقه، به ویژه مناطق گرم‌و‌خشک و گرم‌و‌مرطوب، دریافتیم که در معماری بومی، راهکارهای فرمی برای سازگاری با اقلیم و کاهش مصرف انرژی اتخاذ شده است. برای مثال، می‌توان به فرم گنبد اشاره نمود که همواره نیمی از آن در سایه قرار می‌گیرد و همین سایه‌اندازی باعث تعدیل حرارتی و کاهش مصرف انرژی می‌شود. در طراحی مجموعه رستوران‌های توریستی مسقط، تلاش شد از سایه‌اندازی فرم‌ها تا حد امکان استفاده نماییم. به همین سبب، علاوه بر فرمِ تقریباً گنبدی، شکست‌های مدولار ایجاد شده در فرم باعث افزایش چشمگیر سطح سایه‌اندازی بر آن گردیدند. این راهکار، در کنار سایر راهکار‌های اتخاذ شده که در بخش‌های مختلف به آنها اشاره شد، از موارد همساز نمودن فرم با اقلیم گرم و مرطوب عمان به شمار می‌رود (تصویر 28، 29، 30، 31، 32).
آنالیز جریان آب باران
باران و مسیر جریان آن، یکی از پارامترهای مهم در تحلیل‌های معماری و طراحی است که به معمار کمک می کند تا مسیر جریان آب در پروژه، محل انباشت آن (تعیین محل چاه برای دفع آب‌های سطحی) و همچنین امکانات لازم در مسیر آبراه‌ها (متریال مناسب، الزامات سازه‌ای و …) را مشخص نماید. درپروژه‌هایی که تعیین مسیر آب و انباشت آن به صورت عادی قابل بررسی نیست، شبیه‌‌سازی جریان باران در نرم‌افزار، هر چند به صورت غیر‌‌قطعی، به طراح کمک می‌کند تا شرایط را کنترل نماید. شرایط جوی شهر مسقط، به‌عنوان شهری بارانی و همچنین تعریف پروژه به‌صورت مدول‌های پلکانی، منطبق با فرم مورد نظر، تیم طراحی را ملزم به استفاده از دیاگرام تحلیلی‌ـ‌آنالیزی باران نمود. نتایج حاصل از این بخش، در جانمایی پوشش گیاهی نیز مورد استفاده قرار گرفت؛ به‌گونه‌ای که علاوه بر استفاده از آب باران، از جاری شدن آن نیز تا حد زیادی جلوگیری شد (تصویر 33، 34).

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

منابع:
• گروتر، یورگ کورت (1390). زیبایی شناسی در معماری. ترجمه‌ی جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
• مهدوی نژاد و دیگران (1390). طراحی زمینه گرا – تجربه ی معماری. نقش جهان: شماره‌ی 1.
• Chaplin, Andrew (2013). The Architecture of Diagrams, a Taxonomy of Architectural Diagrams. Retrieved June 21, 2016. From https://issuu.com/andrew-
chaplin/docs/architecture_of_diagrams/1
• Deen, W. & Garritzmann, U. (1998). Diagramming the Contemporary OMA’s Little Helper in the Quest for the New. OASE, 48.
• Garcia, Mark (2010). The Diagrams of Architecture. AD Reader. Chichester: Wiley
• Gresleri, Giuliano (1984). Le Corbusier, viaggio in Oriente: Gli inediti di Charles Edouard Jeanneret, fotografo e scrittore. Paris: Fondation Le Corbusier.
• Knoespel, Kenneth J. (2002). Diagrammatic Transformation of Architectural Space. Ghent: Ghent University, Vol.70.
• Piotrowski, Andrzej (2012). Diagramming and the Evolution of Architecture and Urbanism. A. Williams and T. Dounas (Eds.). OASE, 48.
• Yi-Luen Dot, Ellen & Gross, Mark D. (2001). Thinking with Diagrams in Architectural Design. Artificial Intelligence Review 15. Netherlands: Kluwer
Academic Publishers.

مدارک فنی