کتابخانه‌ی مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، اثر بهمن پاک‌­نیا

دانشگاه تهران در سال 1313 خورشیدی با شش دانشکده (1. علوم معقول و منقول، 2. علوم طبیعی و ریاضی، 3. ادبیات، فلسفه و علوم تربیتی، 4. طب، 5. حقوق، 6. علوم سیاسی و اقتصادی و دانشکده‌ی فنی) تأسیس شد و طرح جامع و مکان‌یابی دانشکده‌ها در همان سال توسط آندره گدار، ماکسیم سیرو، رولان دوبرول، نیکلای مارکوف، الکساندر موزر و محسن فروغی تهیه شدند. اهم ساختمان‌های سایت دانشگاه عبارتند از: مجموعه‌ی دانشکده‌ی پزشکی به طراحی آندره گدار و ماکسیم سیرو (دانشکده‌ی طب، اولین بنایی بود که از این مجموعه ساخته شد)، دانشکده‌ی حقوق و دانشکده‌ی علوم به طراحی محسن فروغی، دانشکده‌ی هنرهای زیبا به طراحی رولان دوبرول و با همکاری ژنیا آفتاندیلیان، باشگاه دانشگاه به طراحی ماکسیم سیرو با همکاری رولان دوبرول و محسن فروغی، مسجد به طراحی عبدالعزیز فرمانفرماییان، کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه به طراحی بهمن پاک نیا و سردر ورودی اصلی به طراحی کوروش فرزامی با محاسبات سیمون سرکیسیان.
ساختمان کتابخانه‌ی مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران با زیربنای 18,600 متر مربع و اسکلت محکم و بتنی خود در زمینی با شیب 3% از شمال به جنوب، به ابعاد 74×64 متر و در بخش میانی پردیس دانشگاه تهران بنا شد؛ زمینی که از شمال به مسجد دانشگاه و خیابان بیست متری اصلی شرقی-غربی، از شرق به دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی، از غرب به دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی و از جنوب به جایگاه برگزاری نماز جمعه محدود شده است. توجه به الزامات دسترسی و خدمات ایجاب کرد تا ساختمان در قسمت مرکزی دانشگاه احداث شود که این استقرار، بهره‌ی خوب از نور شمال و جنوب در داخل ساختمان را ممکن ساخته است.

کالبد ساختمان

کالبد ساختمان شامل دو حجم مکعبی 4 و 8 طبقه با ساختار سنگ و سرامیک‌های تزئینی‌ست. هم‌جواری این دو حجم به گونه‌ای صورت گرفت که بخش‌هایی از حجم مرتفع، با عقب‌نشینی 14 متری از اضلاع حجم کوتاه‌تر، بر فراز آن جای گرفته است.
(به منظور سهولت درک فضایی از طرح، این بخش‌ها با حروف A و B در تصویر ماکت نشان داده شدند. عقب‌نشینی بخش B باعث شده تا توجه دیداری به نمای A معطوف شود). در این ساختمانِ فرهنگی عناصر فضایی در ساختاری منظم و مدولار و بر اساس حداکثر هماهنگی با عناصر سازه‌ای و سلسله مراتب دسترسی، حول هسته‌ای مرکزی که آسانسور و پلکان را در خود جای داده، سامان‌دهی شدند. نمود تأثیرپذیری بنای ساختمانِ کتابخانه از معماری مدرن را می‌توان در احجام خالص، در معرض دید بودن عناصر سازه‌ای، تأکید بر لبه‌ها و سطوح وسیع شیشه‌ای که فرمی تندیس‌وار به ساختمان داده، مشاهده کرد. کیفیت اجرایی ساختمان نیز بالاست که از آن جمله می‌توان به نحوه‌ی اجرای نقوش تزئینی در نما با سرامیک، نورگیرهای گنبدی سقف، پله‌ی اصلی و پلکان نمایان در گوشه‌های بیرونی بنا، شکل و نحوه‌ی نصب بازشوها اشاره کرد.
نمایشگاه، رستوران، بوفه، واحد سمعی-بصری و تأسیسات در زیرزمین کتابخانه جای گرفته­‌اند و سالن اجتماعات و بخش اداری در همکف، پلکان اصلی و وحدت‌دهنده در محور ورودی ساختمان که از 4 نورگیر سقفی بهره‌مند است، عامل دسترسی به زیرزمین و همکف می­‌باشد؛ در حالی که پلکان فرعی و آسانسور، مانند سیلندر در هسته‌ی مرکزی ارتباطات عمودی طبقات را فراهم می‌کنند. دسترسی به ساختمان از جانب شمال و یک پل انجام می‌شود و ایستگاه‌های نگهبانی، اطلاعات و کیف‌داری در طرفین ورودی تعبیه شدند. سالن اجتماعات با نام سالن علامه‌ی امینی در گوشه‌ی شمال‌غربی است و 500 نفر ظرفیت دارد. بخش اداری (شامل روابط عمومی، امور فارغ‌التحصیلان، فهرست‌نویسی و غیره) در پلانی مربعی تا جنوب ساختمان کشیده شدند. تالار مطالعه‌ی نشریات در سمت شمال‌شرق این پلان و ریاست کتابخانه در جنوب‌شرقی است. طراحی پلکان ارتباطی سه‌طرفه در مقابل ورودی اصلی گسترش رفت‌وآمد و کاهش ازدحام را موجب می‌شود.

اختلاف ارتفاعی معادل 5/1 متر، زیرزمین را به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم کرده و در ضلع غربی بخش شمالی، ادامه‌ی تالار اجتماعات علامه‌ی امینی دیده می‌شود که به علت شیب سالن تا زیرزمین امتداد یافته است.
تالار کتاب­‌های مرجع (در شمال)، سالن‌های مطالعه، سالن امانات، مطالعه‌ی انفرادی و سایت رایانه با تمام ریزفعالیت‌های مربوطه در طبقه‌ی اول بخش A واقعند. سالن‌های مطالعه و بخش اطلاع‌رسانی که به ترتیب در جنوب‌غربی و جنوب این طبقه هستند، پلانی مستطیلی دارند. نور طبیعی از طریق نورگیرهای سقفی و بازشوهای رو به جنوب به این فضا تابیده می‌شود و شبکه‌های متخلخل هندسه‌ی تزئینی که روی سقف و مقابل بازشوهای جنوبی و شمالی هستند، نور غیرمستقیم فضا را تأمین می‌کنند. در شمالِ بخش میانی این فضا، تالاری به نگهداری نسخ خطی اختصاص یافته‌است.
ارتباط دو بخش A و B با آسانسورهای حمل کتاب، پله‌های اضطرار و دو آسانسور میسر شده. طبقات دوم تا هفتم در بخش B طراحی شدند. تأسیسات در طبقه‌ی دوم قرار گرفته و از طبقات سوم تا پنجم، محل مخزن کتب فارسی و لاتین، پایان‌نامه‌ها و آرشیو مجلات می‌باشد که کاربران مستقیماً به آنها دسترسی ندارند. پلان این بخش به صورت تیپ طراحی شده و نور جاری، توسط سطحی مشبک و تزئینی که در فاصله‌ی دومتری پنجره‌ها از شمال تا جنوب امتداد دارد، کنترل می‌شود.

سالن مطالعه‌ی پایان‌نامه‌ها و اسناد در ششمین طبقه قرار دارند و طبقه‌ی هفتم به آرشیو مطبوعات و مجلات اختصاص داده شد.
در حال حاضر محوطه‌سازی مجاور ورودی اصلی در جبهه‌ی شمالی و تراس‌بندی‌های مجاور پل جنوبی، فضای سبز کتابخانه را تشکیل می‌دهند. ساخت این کتابخانه ‌در سال 1343 خورشیدی به اتمام رسید.

منبع: تدوین: خانی‌زاد، شهریار. مترجمین: گلکار، آبتین؛ سیداحمدیان، علیرضا؛ رحیمی، الناز؛ احسانی مؤید، فرزانه. طراحی کتابخانه (در ایران و جهان) (اصول و مبانی طراحی داخلی کتابخانه‌ها از کلاسیک تا معاصر). تهران: نشر هنر معماری قرن،چاپ دوم (ویراست دوم) تابستان 1392. ص.128.

معماری معاصر ایران : فرهنگی، هنری، مذهبی، ورزشی

_____________________________________________           

نام پروژه: کتاب‌خانه‌ی مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران
موقعیت پروژه: تهران، ایران
معمار: بهمن پاک­نیا
سال ساخت: 1964 م. (1343 ه.ش)